Hagdan Padulong sa Langit

SANG KORESPONSAL SANG MAGMATA! SA PILIPINAS

ANG kabug-usan kuno nga kalabaon sini napulo ka pilo sangsa kalabaon sang ­Great ­Wall sang China. Siling sang iban, kon sugpunsugpunon ang mga bahin sini agod mangin isa ka linya, magalab-ot ini sa 20,000 ka kilometro​—⁠ukon tungatunga na sang bug-os nga duta! Ginatawag pa gani ini sang iban nga ikawalo nga katingalahan sa kalibutan. Walay sapayan sina, madamo nga tawo ang wala gid makabati tuhoy sining pinasahi nga talan-awon sa Pilipinas. Ano ini? Ang hagdan padulong sa langit, ang mga nagahagdanhagdan nga humayan (rice terraces) sang Sentral nga Cordillera. Natago sa mga putukputukan sang Luzon, ang mga nagahagdanhagdan nga humayan isa ka makatilingala nga pagpasundayag sang katahom kag pagkamapahituon.

Ngaa gintukod ini? Ang mataas nga kabukiran sang Cordillera pulupil-ason gid amo nga sa kinaandan indi ini mahimo pangumahan. Ang hilay sang pila ka banglid lampas sa 50 porsiento. Apang wala ini makapugong sa mga mangunguma sang una. Sa kataason nga 1,200 metros ukon kapin pa, naghimo sila sing linibo ka nagahagdanhagdan nga humayan sa kilid sang berde nga kabukiran. Kon kaisa 25, 30, ukon kapin pa ang nagaandana kaangay sang isa ka hagdan pakadto sa langit. Kag ang kada andana isa ka natubigan sing maayo nga uma, nga ginakahunan kag ginapapag-on sang mga pader nga bato. Ang kalabanan ginatamnan sang humay kag nagapaayon sa korte sang mga bukid; ang iban nga banglid nagaluhobluhob, ang iban nagaulbo.

Siempre pa, ang mga nagahagdanhagdan nga uma indi lamang sa Pilipinas makita. Ang mga nagahagdanhagdan nga talamnan masapwan man sa iban nga pungsod, ilabi na sa Bagatnan-nasidlangan nga Asia, Bagatnan nga Amerika, kag sa pila ka bahin sang Aprika. Apang ang mga nagahagdanhagdan nga humayan sa Pilipinas pinasahi sa madamo nga paagi. Si Mario Movillon, sang International Rice Research Institute, nagsiling sa Magmata!: “Ang mga nagahagdanhagdan nga humayan sa Pilipinas mas malapad sangsa mga nagahagdanhagdan nga humayan sa iban nga mga pungsod. Daku nga bahin sang kabukiran sang Cordillera ang nasakop sini.” Ang daku nga bahin yara sa Probinsia sang Ifugao. Indi mapunggan sang isa nga magdayaw sa kadamuon sang mga nagahagdanhagdan nga humayan. Nagadugang ini sa duna nga katahom sang korte sang mga kabukiran.

Isa ka Katingalahan sa Kalibutan?

Isa bala ka pagpasobra kon tawgon ini nga ikawalo nga katingalahan sa kalibutan? Ti, binagbinaga ining kamatuoran: Mahimo nga amo  ini ang pinakadaku nagaisahanon nga proyekto sa agrikultura sa maragtas sang tawo. Sang Disiembre 1995, ang United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization namat-od nga ilakip ang mga nagahagdanhagdan nga humayan sang Ifugao sa World Heritage List (listahan sang mga butang nga takus tipigan) sini. Subong resulta, ang mga nagahagdanhagdan nga humayan mapaanggid na karon sa iban nga mga duog nga may daku nga kabilihanan sa maragtas kag kultura, subong sang Taj Mahal sa India, sang Galapagos Islands sa Ecuador, sang Great Wall sa China, kag sang Angkor Wat sa Cambodia. Apang indi kaangay sang iban dumaan nga mga proyekto sa pagtukod, subong sang mga piramide sang Egipto, ang mga nagahagdanhagdan nga humayan maathag nga gintukod paagi sa pagbululigay sang komunidad—indi sang mga ulipon. Subong man, indi ini isa ka duog nga ginpabay-an na kundi padayon gihapon nga ginapanguma sang mga Ifugao.

Kon magpamasyar ka sa mga nagahagdanhagdan nga humayan, maeksperiensiahan mo ang makahalawhaw nga katahom sini. Makita mo ang mga tawo nga nagapangabudlay sa mga nagahagdanhagdan nga humayan, nga nagalapad halin sa pila ka metros kuwadrados tubtob sa 10,000 metros kuwadrados. Ang pila ka mangunguma nagadusak sang kahoy sa duta agod magtuhop ang tubig, nga nagakanta samtang nagatrabaho. Ang iban nagatanom, nagagabot, ukon nagaani sang ila humay. Kon magpamasyar ka nga ang humay nagalagtom, ang mga nagahagdanhagdan nga humayan mangin isa ka matahom nga larawan nga may lainlain nga duag sang berde.

Ang mga baridad sang humay indi mabuhi kon wala sing madamo nga tubig. Busa ginhimo ang isa ka masibod nga sistema sang pagpatubig. Ginapunong ang mga sapa sa bukid, kag ang tubig ginapailig pakadto sa mga nagahagdanhagdan nga humayan paagi sa isa ka masibod nga sistema sang mga kanal kag mga tarog nga kawayan. Ginapailig sang grabidad, ang nagakaigo nga suplay sang tubig ginabahinbahin sa lainlain nga mga nagahagdanhagdan nga humayan. Tuhay gid sa isa ka patay nga monumento, ang mga nagahagdanhagdan nga humayan isa gid ka buhi nga katingalahan!

 Sin-o ang Nagtukod Sini?

Maathag nga ining linibo ka nagahagdanhagdan nga humayan wala gintukod sa isa lamang ka gab-i, ukon bisan sa pila pa ka tuig. Dumduma, ini nga pagtukod ginhimo nga wala sing bisan ano man nga moderno nga mga kagamitan ukon mga makinaryas. Busa, ginapatihan nga ang pagtukod sa nagahagdanhagdan nga humayan nagsugod, sa di-magkubos, pila ka gatos ka tuig na ang nagligad.

Ang pila ka arkeologo nagapati gani nga ang paghimo sini nagsugod sadto pa sang nagligad nga 2,000 ka tuig. Nagasiling ang mga antropologo nga ang mga manugtukod nagsaylo gikan sa naaminhan nga Indo­china ukon gikan sa In­donesia kag nagpuyo sa Luzon, nagadala sang ila kultura sa pagtanom sing humay sa nagahagdanhagdan nga humayan. Sang nahimo na ang mga nagahagdanhagdan nga humayan, ang bag-o nga mga halintang amat-amat nga gindugang.

Kon Paano Malipay sa Sini

Maglakbay kita karon paagi sa imahinasyon sa mga nagahagdanhagdan nga humayan. Una masakay kita sa air-conditioned nga bus halin sa Manila pakadto sa banwa sang Banaue, Ifu­gao. Ang biyahe nagalawig sing mga siam ka oras. May yara na kita karon pila ka pililian. Mahimo kita maglakat, magtraysikol (isa ka motorsiklo nga may sidecar), ukon magsakay sa dyip pakadto sa lainlain makawiwili nga mga duog. Kag kon luyag naton kag mapagros ang aton lawas, mahimo kita mag-agi sa mga banas pakadto sa kabukiran nga sarang lamang makadtuan paagi sa paglakat. Makita diri ang pila sang labing dalayawon nga mga talan-awon sang mga nagahagdanhagdan nga humayan kag matan-aw ang kalaparon sining hinimo-sang-tawo nga katingalahan.

Ginpili naton ang pagsakay sa dyip pakadto sa minuro sang Batad. Kapin sa isa ka oras nga paglakbay sa batsehon nga dalan sa bukid ang ginhinguyang naton agod makalab-ot sa 12-kilometros nga kaladtuan. Halin diri, naglakat kita nga nagasubay sa isa ka banas. Naagyan naton ang nagkalainlain nga mga tanom sa bukid samtang amat-amat kita nga nagataklad sa isa ka pukatod sa tunga sang duha ka mas mataas nga lugar. (May lalakturan, apang tuman ini ka taklaron kag wala ginarekomendar sa mga wala maanad sa pagtaklad.) Gikan sa pukatod amat-amat kita nga nagpanaug pakadto sa Batad sa isa ka makitid nga banas.

Sa tapos makalakat sing pila ka oras, nga nagahaklo sing preska nga hangin sa kabukiran sa alagyan, nakalab-ot gid man kita sa aton kaladtuan. Makita naton diri sing maayo ang mga nagahagdanhagdan nga humayan. Bangod ang Batad nahamtang sa atubangan sang nagalupyak nga banglid, ang korte sang mga nagahagdanhagdan nga humayan kaangay sang isa ka daku nga amphitheater. Nagahuman ini sing isa ka makawiwili nga korte sang mga linya, ang isa ka halintang nagasampaw sa isa pa, kaangay sang isa ka hagdan padulong sa langit. Samtang nagahinampot kita sa minuro, nakita naton ang karaan-nga-estilo sang Ifugao nga kabalayan, nga nagalinapta sa minuro kaangay sang higante nga mga uhong nga natabunan sang kugon.

Mainabyanon ang mga tawo kag nagatamyaw sa aton samtang ginaligaran naton sila nga nagatrabaho sa mga nagahagdanhagdan nga humayan. Mahimo matingala ikaw samtang ginatan-aw mo nga nagalakat sing madasig ang mga tumandok nga tawo sa bibi sang kahon nga bato sang nagahagdanhagdan nga humayan, nga amo ang ila alagyan sa pagsulusaylo sa lainlain nga lugar. Ang iban nagataklad sa lainlain nga halintang nga subong kahanas sa mga kanding nga talunon, nga nagatapak sa mga bato nga nahamtang sing maayo subong ila hagdanan. Kon himutaran maathag nga nagatiniil sila. Kag sa palibot nila amo ining dalayawon nga talan-awon sang mga nagahagdanhagdan nga humayan sa kabukiran—isa ka talagsahon nga hinimuan sang tawo nga nagabagay kag nagapatahom sa palibot.

Daw makawiwili bala ini? Kon amo, pat-ura gid nga kon magduaw kamo sa Pilipinas, indi pagpaligara ang kahigayunan nga makita ang hagdan padulong sa langit, isa ka buhi nga katingalahan nga indi mo gilayon malipatan.

[Kahon/Mga laragway sa pahina 18]

Pagsalbar sa mga Nagahagdanhagdan nga Humayan

Walay sapayan sang karon nga katahom sang mga nagahagdanhagdan nga humayan, yara sa katalagman ang padayon nga pagluntad sini. Madamo sang mga ulihing tubo sa kabukiran ang indi luyag nga mangin mangunguma kag nagapangita sing trabaho sa iban nga mga duog. Mahimo ini magtuga sing kakulang sang lantip nga mga mangunguma sa pag-atipan sa mga nagahagdanhagdan nga humayan.

Si Aurora Ammayao, tumandok sang Ifugao nga nagatrabaho sa International Rice Research Institute, nagsugid sa Magmata! sang isa pa ka katalagman: “Ang mga nagahagdanhagdan nga humayan dapat pirme huptan nga basa, apang karon may kakulang sing tubig bangod sang pagkalbo sa kagulangan.” Ang pagmala sang mga watershed (ginakuhaan sang tubig) nagakahulugan sang pagkaguba sang mga nagahagdanhagdan nga humayan.

Ang kinaugali nga mga kalamidad ginabangdan man kon kaisa sing mga problema. Ang linog sang 1990 nagguba sang pila ka bahin sang mga nagahagdanhagdan nga humayan sang natiphag ang mga kilid sang mga bukid.

Apang, ginahimo ang mga tikang agod punggan ang pagkadula sang mga nagahagdanhagdan nga humayan. Isa ka mando sang presidente ang ginpapanaug sang 1996 nga nagatukod sang Ifugao Terraces Commission. Ang hilikuton sini? Ang pag-atipan sa mga nagahagdanhagdan nga humayan, lakip na ang pagsakdag sa sistema sang pagpatubig kag sa kultura sang duog, subong man sa pagpasag-uli sa naguba nga mga duog.

Ang paglakip sang World Heritage List sang United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization (UNESCO) sa mga nagahagdanhagdan nga humayan labi pa nga nag-obligar sa gobierno sang Pilipinas nga amligan ang duog. Kag suno kay Jean Tuason, kabulig sang pangulo nga direktor sa opisina sang UNESCO sa Manila, ang “UNESCO magahatag man sing teknikal kag pinansial nga bulig para sa pag-amlig kag pagtipig sa mga nagahagdanhagdan nga humayan.”

[Mapa sa pahina 16]

(Para sa kabug-usan sang teksto, tan-awa ang publikasyon)

Cordillera Central

 [Kabug-usan nga laragway sa pahina 17]