Mga Amay—Kon Ngaa Nagakadula Sila

“Indi ko madumduman nga nag-away ukon nagbais sanday Mommy kag Daddy. Ang akon lamang nahibaluan amo nga didto si Daddy, kag nian—sing hinali!—isa ka adlaw wala na sia didto. Ambot kon diin na karon ang akon amay. Wala ako sing nabatyagan nga bisan ano man nga pagpalangga sa iya.”—Bruce.

“Ako lamang ang bata sa eskwelahan nga wala sing duha ka ginikanan kag wala nagapuyo sa isa ka balay . . . Pirme ako nagabatyag nga talagsahon ako. Pirme ako nagabatyag nga tuhay gid sa tanan nga katubotubo ko.”—Patricia.

ANG problema tuhoy sa wala amay nga mga pamilya naggikan sa daku nga pagbag-o sa industriya. Samtang ginabuyok sang mga trabaho sa pabrika ang mga kalalakin-an palayo sa ila mga balay, ang impluwensia sang amay nagakadula; ang mga iloy amo ang nagahimo sang daku pa nga bahin sang pagpadaku sa bata. * Walay sapayan sina, ang kalabanan nga mga amay nagapabilin gihapon nga kaupod sang ila mga pamilya. Apang, sang tungatunga sang katuigan 1960, ang diborsio hinali nga nagdamo sa Estados Unidos. Ang relihioso, ekonomiko, kag sosyal nga mga balagbag sa diborsio nagsugod nga marumpag. Napalig-on sang nagapangangkon nga mga eksperto nga nagasiling nga ang diborsio indi lamang kuno nga wala nagahalit sa kabataan kundi mahimo nga maayo gid para sa ila, ang mga mag-asawa nagdesisyon nga magdiborsio sa tumalagsahon nga kadamuon. Ang libro nga Divided Families—What Happens to Children When Parents Part, nanday Frank F. Furstenberg, Jr., kag Andrew J. Cherlin, nagasiling: “Sa Belgium, Pransia, kag Switzerland ang kadamuon [sang diborsio] nagdoble [sugod sang katuigan 1960], samtang sa Canada, Inglaterra, kag Netherlands nagdugang ini sing tatlo ka pilo.”

Bisan pa nga ang mga kabataan masunson nga nagapabilin sa ila iloy pagkatapos sang diborsio, luyag sang kalabanan sang nagbiya nga mga amay nga huptan ang relasyon upod sa kabataan. Ang joint custody (pag-atipan sang duha) isa ka popular nga solusyon. Apang, ang kalabanan sang nagdiborsio nga mga amay talagsa lang nagapakig-angot sa ila mga kabataan. Ginpakita sang isa ka surbe nga 1 lamang sa 6 ka bata ang nakakita sang iya nagdiborsio nga amay kada semana. Halos katunga sang mga kabataan ang wala makakita sang ila amay sa bug-os nga tuig!

 Ang Kapaslawan sang ‘Joint Custody’

Agod ang nagdiborsio nga mga mag-asawa may ­joint custody, nagakinahanglan ini sing daku nga kooperasyon kag pagsalig—mga kinaiya nga masunson nga kulang. Amo sini ang ginsiling sang mga manugpanalawsaw nga sanday Fur­sten­berg kag Cher­lin: “Ang daku nga rason kon ngaa wala nagapakigkita ang mga amay sa ila mga kabataan amo nga indi na nila luyag magpasilabot sa ila anay mga asawa. Kag amo man sini ang panimuot sang madamong kababayin-an tuhoy sa ila anay mga bana.”

Matuod, madamong diborsiado nga amay ang tayuyon nga nagapakigkita sa ila mga kabataan. Apang bangod wala na sila nadalahig sa adlaw-adlaw nga pagsinalayo sang ila mga kabataan, nabudlayan ang iban sa paggawi subong mga amay kon kaupod nila sila. Madamo ang nagpakamaayo nga mangin kahampang na lamang, nga nagahinguyang sang halos tanan nila nga tion nga magkaupod sa kalingawan ukon sa pagpamalaklon. Ginlaragway sang katorse-anyos nga si Ari ang iya mga pagduaw sa talipuspusan sang semana sa iya amay, nga nagasiling: “Wala sing gintalana nga hilimuon, wala sing ‘Magpauli ka sa alas-singko-y-media’ nga sahi sang regulasyon. Bukas ini. Wala ini sing limitasyon. Kag pirme ako ginabaklan sing mga regalo sang akon amay.”—How It Feels When Parents Divorce, ni Jill Krementz.

Ang isa ka mahigugmaon nga amay dapat ‘nakahibalo maghatag sing maayo nga mga dulot sa iya mga anak.’ (Mateo 7:11) Apang ang mga dulot indi tal-us sa kinahanglanon nga panuytoy kag disiplina. (Hulubaton 3:12; 13:1) Kon ginabuslan sang isa ang papel sang ginikanan sa isa nga kahampang ukon bisita, ang amay-anak nga relasyon pat-od nga maguba. Ang isa ka pagtuon naghinakop: “Ang diborsio permanente nga makaguba sang amay-anak nga relasyon.”—Journal of Marriage and the Family, Mayo 1994.

Bangod nasaklaw kag naakig nga wala na sila sing bahin sa kabuhi sang ila mga anak—ukon ayhan malas-ay lamang nga wala nagasapak—gintalikdan sang iban nga mga lalaki ang ila mga pamilya, napaslawan sa paghatag sing kinahanglanon nga pinansial nga suporta. * (1 Timoteo 5:8) “Wala ako sing mahunahuna tuhoy sa akon amay nga naluyagan ko,” siling sang isa ka nasaklaw nga solterito. “Wala gid sia nagapasilabot, wala nagasuportar sa amon ukon bisan ano man, kag sa banta ko makangilil-ad ina.”

Wala Makasal nga mga Ginikanan

Ang mataas nga kadamuon sang ilehitimo nga mga pagkabun-ag amo ang ginbangdan sang pinakadaku nga pagdugang sa kadamuon sang wala amay nga mga kabataan. “Mga un-tersia sang tanan nga pagkabun-ag sa [Estados Unidos] ang nagakahanabo karon sa guwa sang pag-asawahay,” siling sang libro nga Fatherless America. Sa mga 500,000 ka lapsag nga natawo kada tuig gikan sa mga 15 tubtob 19 anyos, 78 porsiento ang iya sang wala makasal nga mga tin-edyer. Apang, ang pagmabdos sang mga tin-edyer isa ka problema sa bug-os nga kalibutan. Kag ang mga programa nga nagatudlo sang kontrasepsion ukon nagatudlo sing hungod nga paglihi halos wala sing nahimo agod mabag-o ang pamatasan sa sekso sang mga tin-edyer.

Ang libro nga Teenage Fathers, ni Bryan E.Robin­son, nagapaathag: “Ang pagmabdos nga wala makasal wala na ginakahuya subong anay sang katuigan 1960 bangod sang mas masangkad-sing-panghunahuna nga mga panimuot sang katilingban tuhoy sa sekso kag pagmabdos antes sang kasal. . . . Subong man ang mga pamatan-on karon pirme ginapaulanan sang seksuwalidad paagi sa  pasayod, musika, sine, kag telebisyon. Ang media sang Amerika nagasiling sa mga pamatan-on nga ang sekso romantiko, makakulunyag, kag makapapagsik nga wala gid ginapakita ang matuod nga mga resulta sang hungod kag iresponsable nga pamatasan sa sekso.”

Madamong pamatan-on ang daw wala makahibalo bangod sa sobra nga kalipay sang mga resulta sang indi suno-sa-moral nga sekso. Talupangda ang pila sang mga komento nga nabatian sang manunulat nga si Robinson: “‘Daw indi sia ang sahi [nga magmabdos]’; ‘Nagahulid kami makaisa lamang sa isa ka semana’; ukon ‘Sa banta ko indi ka mahimo nga magmabdos sa nahauna nga tion.’” Siempre pa, ang pila ka pamatan-on nga lalaki nakahibalo gid nga ang paghulid sarang magresulta sa pagmabdos. Ang libro nga Young Unwed Fathers nagsiling: “Para sa madamong solterito [sa madamo-sing-pumuluyo nga siudad], ang sekso isa ka importante nga simbulo sang sosyal nga tindog sa lugar; ang seksuwal nga mga buhat ginakabig nga isa ka hinimuan. Madamo sang mga dalagita ang nagatan-ay sang sekso subong regalo agod makuha nila ang igtalupangod sang isa ka pamatan-on nga lalaki.” Sa pila ka madamo-sing-pumuluyo nga mga siudad, ang mga lalaki nga wala pa sing anak ginatiawtiawan pa gani bangod nga isa pa ka “birhen”!

Ang kahimtangan labi pa gani nga nagalain kon binagbinagon mo ang mga resulta sang isa ka pagtuon sang 1993 sa nagaeskwela-sing-pangidaron nga mga iloy sa Calif­ornia. Nasapwan nga dos-tersia gali sang mga kababayin-an ang ginpamabdos, indi sang ila tin-edyer nga mga nobyo, kundi sang mga kalalakin-an nga kapin sa 20 anyos ang edad! Sa katunayan, ginapakita sang pila ka pagtuon nga madamong indi-kasal nga tin-edyer nga mga iloy ang mga biktima sang statutory rape (supak-sa-kasuguan nga paghulid sa mga menor-de-edad)—ukon bisan sang pag-abuso sa bata. Ining lapnag nga paghingalit nagapakita kon daw nangin ano kalain kag kanubo ang modernong-adlaw nga katilingban.—2 Timoteo 3:13.

Kon Ngaa Nagabiya ang Pamatan-on nga mga Lalaki

Ang mga solterito nga nangin mga amay talagsa lang nagaako sang malawig nga responsabilidad para sa ila mga anak. Ang isa ka solterito nga ang iya nobya nagmabdos nagsiling: “Ginsilingan ko lang sia, ‘Sige, dira ka na lang.’” Apang, subong sang ginpakita sang isa ka artikulo sa Family Life Educator, “ang kalabanan nga lamharon nga mga amay nagapabutyag sing daku nga handum nga makatigayon sing suod nga relasyon sa ila mga kabataan.” Suno sa isa ka pagtuon sa lamharon nga di-minyo nga mga amay, 70 porsiento ang nagaduaw sa ila anak makaisa sa isa ka semana. “Apang,” paandam sang artikulo, “samtang nagadaku ang kabataan, ang kadamuon sang pagduaw nagabuhin.”

Ginsumaryo sang isa ka 17-anyos nga amay kon ngaa, sa pagsiling: “Kon nahibaluan ko lang nga mabudlay gali ini, kuntani wala ko gid gintugutan nga matabo ini.” Ang pila ka pamatan-on indi hamtong sa emosyon ukon may eksperiensia sa pag-atubang sa mga kinahanglanon sang pagkaginikanan. Madamo ang wala sing tinun-an ukon ikasarang sa pagtrabaho nga kinahanglanon agod mabuhi. Sa baylo nga atubangon ang kahuluy-an sang kapaslawan, madamong pamatan-on nga lalaki ang nagabiya na lamang sang ila mga anak. “Ang akon kabuhi puno sing kagamo kag mga problema,” panuaron sang isa ka lamharon nga amay. Ang isa pa nagapanalabiton: “Halos indi ko maatipan ang akon kaugalingon; ambot lang kon ano ang himuon ko kon ako pa ang magaatipan sa [akon anak].”

Maaslom nga Ubas

Sang panahon sang Biblia ang mga Judiyo may hulubaton: “Ang mga ginikanan nagkaon sing maaslom nga ubas, apang mga kabataan ang naasluman.” (Ezequiel 18:2, Today’s English Version) Nagsiling ang Dios sa mga Judiyo nga indi kinahanglan nga mangin amo sina, nga ang nagligad nga mga kasaypanan indi kinahanglan nga liwaton sa palaabuton. (Ezequiel 18:3) Walay sapayan sina, minilyon ka kabataan sa karon ang daw nakatilaw sa kapait sang “maaslom nga ubas” sang ila mga ginikanan—nagabayad sang silot bangod sang pagkadi-hamtong, pagkairesponsable, kag kapaslawan sa pag-asawahay sang ila mga ginikanan. Ginapakita gid sang panalawsaw nga ang mga kabataan nga nagdaku nga wala sing amay nadayag sa kahimtangan nga may mga katalagman sa pisikal kag emosyon. (Tan-awa ang kahon sa pahina 7.) Makapasubo ilabi na amo ang katunayan nga ang palanublion nga isa ka wala amay nga puluy-an masunson nga ginaliton sa lainlain nga kaliwatan—isa ka dalayon nga siklo sang kasakit kag kasubo.

Ang mga pamilya bala nga wala sing amay natalana nga mapaslawan? Indi gid. Sa katunayan, ang maayong balita amo nga ang siklo sang wala amay nga mga pamilya sarang mabugto. Binagbinagon sang amon masunod nga artikulo kon paano.

[Mga footnote]

 [Kahon/Laragway sa pahina 7]

ANG MGA KATALAGMAN SANG PAGDAKU NGA WALA SING AMAY

Ang pagdaku nga wala sing amay nagahatag sing daku nga katalagman para sa kabataan. Samtang ang masunod nga impormasyon mahimo nga masakit para sa iban nga binagbinagon, ang paghibalo sa katalagman amo ang nahauna nga tikang sa pagtapna ukon sa di-magkubos sa pagbuhin sa halit. Hibalua, man, nga ang mga pagtuon sa estadista naaplikar sa mga grupo kag indi sa mga indibiduwal. Madamong kabataan nga nagdaku sa mga puluy-an nga wala sing amay ang wala makaeksperiensia sang bisan diin sining mga problema. Subong sang ipakita sang amon katapusan nga artikulo, ang pagpasilabot sang ginikanan kag ang pag-aplikar sa mga prinsipio sang Biblia makabulig sing daku agod mapakanay ining posible nga mga kabudlayan. Binagbinaga, kon amo, ang pila sang posible nga mga katalagman nga mahimo atubangon sang isa ka bata nga wala sing amay.

▪ Dugang nga mga Katalagman sang Pag-abuso sa Sekso

Maathag nga ginapakita sang panalawsaw nga nagadugang ang katalagman nga maabusuhan sa sekso ang bata nga wala sing amay. Ginapakita sang isa ka pagtuon nga sa 52,000 ka kaso sang abuso sa bata, “72 porsiento ang may kaangtanan sa mga bata nga nagakabuhi sa panimalay nga kulang sing isa ukon duha ka biolohiko nga ginikanan.” Ang libro nga Fatherless America nagasiling: “Ang nagadugang nga katalagman sang seksuwal nga pag-abuso sa bata sa aton katilingban naghalin ilabi na sa nagadugang nga pagkawala sang minyo nga mga amay kag sa nagadugang nga presensia sang ikaduha nga mga amay, mga nobyo, kag iban pa nga wala sing labot ukon ginapuyopuyo nga mga lalaki.”

▪ Nagadugang nga Katalagman sang Maaga nga Pamatasan sa Sekso

Bangod mahimo nga kulang sing pag-atipan sang ginikanan sa solo-sing-ginikanan nga puluy-an, ang mga pamatan-on masunson nga mas madamo ang higayon sa paghimo sing imoral nga buhat. Ang kakulang sing paghanas sang ginikanan mahimo nga isa man ka rason. “Ang mga dalagita nga wala sing amay sa ila kabuhi duha kag tunga ka pilo nga mahimo magmabdos,” siling sang U.S. Department of Health and Human Services.

▪ Kaimulon

Ang isa ka pagtuon sa itom nga mga dalagita sa Bagatnan nga Aprika naghinakop nga ang kaimulon amo ang kinaandan nga resulta sang mga ginikanan nga wala makasal. “Sa mga 50% ka kaso,” siling sang mga awtor sang pagtuon, “ang tin-edyer mahimo nga indi na liwat makaeskwela,” kag madamong di-minyo nga iloy ang nagdangat sa prostitusyon kag pagbaligya sing droga. Ang kahimtangan mahimo nga indi maayo pa sa Nakatundan nga kadutaan. Sa Estados Unidos, “10 porsiento sang kabataan sa duha-sing-ginikanan nga pamilya ang imol [sang 1995], kon ipaanggid sa 50 porsiento sa mga pamilya sang kababayin-an.”—Amer­ica’s Children: Key National Indicators of Well-Being 1997.

▪ Pagpatumbaya

Napilitan sa pagbuhi sang ila kaugalingon, ang pila ka nagasolo nga mga ginikanan nabug-atan sang ila mga responsabilidad kag indi makahinguyang sing nagakaigo nga tion upod sa ila kabataan. Ang isa ka diborsiada nagahinumdom: “Nagatrabaho ako sa adlaw kag nagaeskwela sa gab-i​—⁠nagakabuhi ako sa kahuol. Napatumbayaan ko gid ang mga bata.”

▪ Halit sa Emosyon

Kabaliskaran sa ginasiling sang pila ka eksperto nga ang kabataan madasig nga nagakaulian pagkatapos sang diborsio, nasapwan sang mga manugpanalawsaw, subong ni Dr. Judith Waller­stein, nga ang diborsio nagapilas sing malawig sang emosyon. “Kapin sa un-tersia sang pamatan-on nga kalalakin-an kag kababayin-an sa ulot sang edad nga disinuebe kag ­beinte-nuebe ang diutay lang ukon wala gid sing ambisyon pagligad sang napulo ka tuig nga nagdiborsio ang ila mga ginikanan. Nagapangabuhi sila nga wala sing ginpahamtang nga mga tulumuron . . . kag nagabatyag nga wala sing ikasarang.” (Second Chances, ni Dr. Judith Waller­stein kag ni Sandra Blakeslee) Ang manubo nga pagtamod sa kaugalingon, kapung-aw, indi maayo nga paggawi, kag dalayon nga kaakig makita sa madamong kabataan sang mga nagdiborsio.

Ang libro nga The Single-Parent Fam­ily nagsiling: “Ginapakita sang madamong pagtuon nga ang mga bata nga lalaki nga ginpadaku nga wala sing huwaran nga lalaki sa ila kabuhi nagapakita sing walay kapat-uran sa ila pagkalalaki, manubo nga pagtamod sa kaugalingon, kag, sa ila paghamtong, sing problema sa pagtigayon sing suod nga mga kaangtanan. Ang mga problema nga matigayon sang mga bata nga babayi bangod sang pagkabuhi nga wala sing lalaki nga mga huwaran makit-an sa pagtin-edyer ukon lampas pa, kag nagalakip sang kabudlayan sa pagtigayon sing madinalag-on nga lalaki/babayi nga kaangtanan sa paghamtong.”