Pagbantay sa Kalibutan

Dugang Pa nga mga Mummy nga Natukiban

“Ginpahibalo sang mga arkeologo sa Egipto ang pagtukib sa di-magkubos sa 200 ka mummy, ang iban sini may bulawan nga mga maskara, sa daku kaayo nga patyo sa Nakatundan nga Desyerto,” balita sang BBC News. Ang duog nga ginlubngan malapit sa isa ka punsok sang katamnan sa desyerto kag sa sulod sang siudad sang Bawiti, mga 300 kilometros nabagatnan-nakatundan sang Cairo. Suno sa Middle East News Agency sang Egipto, ang patyo mahimo mag-unod sing kapin sa 10,000 ka mummy. Ginhingalanan ini liwat subong Nalupyakan sang mga Mummy. Ang dies-kilometros kalaba nga patyo 2,000 ka tuig na kadugay, sang panahon sang dumaan nga Gresya kag Roma. Ang iban sang nakutkot nga mga mummy naburambudan sing lino ukon naputos sing plaster, kag madamo ang nagasuksok sing bulawan nga maskara “nga may matahom kaayo nga mga desinyo sang dumaan nga mga dios sang Egipto sa ila dughan,” siling sang direktor sang mga antigo nga si Zahi Hawass.

Ang mga Pesti Nagasalot sa Aprika

Napaslawan ang mga pagtinguha sang World Health Organization nga dulaon sing bug-os ang polio sa Aprika sa hingapusan sang tuig, report sang Cape Times. Bangod sang inaway sa Angola, naglapnag ang polio sa sina nga pungsod. Suno kay Neil Cameron, direktor sang pagkontrol sa makalalaton nga balatian sa Departamento Sang Ikaayong Lawas sa Bagatnan nga Aprika, napulo pa ka tuig ang mahimo nga kinahanglan agod madula ang polio sa Angola. Dugang pa, ang mga kaingod sang Angola, ang Namibia kag ang Democratic Republic of Congo, nagatinguha sa paglandas sang pagdamo sang tulad-Ebola nga hemorrhagic nga hilanat kag bubonic plague. Problema gihapon ang aro sa Congo, Ethiopia, Mozambique, Niger, kag Nigeria. Tanan ini, dugang sa katunayan nga lapnag ang malaria sa daku nga bahin sang kontinente, ginabangdan sang serioso nga pagkabalaka bangod, subong sang ginkomento ni Cameron, “ang balatian sarang maglapnag sa bisan ano nga pungsod.”

“Pinakaimportante nga Elemento Agod Mabuhi”

“Ang tubig amo ang pinakaimportante nga elemento agod mabuhi, bangod ang lawas laban tubig,” report sang pamantalaan nga Toronto Star. “Bisan ang 20-posiento nga pagbuhin sang tubig sa lawas mahimo bangdan sing kamatayon.” Wala lamang ginakontrol sang tubig ang temperatura sang aton lawas kundi “ginadala [man] ang mga sustansia kag higko nga mga produkto pakadto kag gikan sa mga organo paagi sa kaugatan kag mga sistema sang lawas. Ginapahulas man sini ang mga lutalutahan kag colon, nagabulig nga matapna ang pagtubol.” Ang kinaandan nga hamtong nagakinahanglan sing duha tubtob tatlo ka litro sang tubig kada adlaw. Ang pag-inom sing kape, softdrink, ukon alkoholiko nga mga ilimnon mahimo magdugang sang pagkinahanglan sang puro nga tubig bangod makadul-ong ini sa pagkahubas sang tubig sa lawas. Suno sa isa ka espesyalista sa nutrisyon, indi dapat magsalig sa kauhaw agod pahanumdumon ka nga mag-inom sing tubig bangod sa tion nga nauhaw ka, mahimo nga nahubsan ka na sing tubig. Ang pamantalaan nagsiling nga ang “pag-inom sing isa ka baso nga tubig kada oras sa bug-os nga adlaw magapaayaw sang kinahanglanon nga tubig sang kalabanan nga tawo.”

Pagpiyongpiyong sa Trabaho

“Natalupangdan na sang pila ka kompanya sa Canada ang mga benepisyo sang pagpiyongpiyong sa trabaho,” siling sang pamantalaan nga Toronto Star. Nagpahimo ang mga amo sing “mga kuwarto sa pagpanumbalik sang pagkaalisto” para sa mga trabahador nga panggab-i. “Ang mga kuwarto may indi tanto kasanag nga suga, mabugnaw, malinong kag may mga alarm clock, mga sopa ukon mahilay nga mga siya,” siling sang Star. Apang “mabudlay dulaon ang madugay na nga mga ideya. Ang mga kompanya nga nagaaman sing mga duog nga palahuwayan wala nagapahibalo sini.” Si Mary Perugini, isa ka clinician sa pagtulog sa Sleep Disorders Centre sang Royal Ottawa Hospital, nagsiling: “Nagatrabaho kita sing dugang pa nga mga oras, ang aton kataason sang kahuol mas mataas kag padayon nga ginadugangan pa naton ini. Mapuslanon ang paghugod sing 20 minutos sa isa ka adlaw sa pagtulog. Pauswagon gid sini ang pagkamabungahon (kag) mahuptan nga manubo ang kataason sang kahuol.”

Katalagman Bangod sang Nagakatunaw nga mga Yelo

Ang pinakadaku nga yelo sa kalibutan sa guwa sang polar nga mga rehiyon madula sa sulod sang 40 ka tuig kon ang kadasigon sang pagkatunaw sini karon magpadayon, report sang The Sunday Tele­graph sa London. Ang kombinasyon sang pag-init sang temperatura sa bug-os nga globo kag sang medyo manubo nga latitude sa mga lugar sa Himalaya nagabutang sa katalagman sang 15,000 ka glacier (dalagku nga yelo) sa rehiyon. Ang Gangotri nga glacier, nga amo ang isa sang mga tuburan sang Suba Ganges, naggamay sing halos un-tersia sang kalabaon sini sang nagligad nga 50 ka tuig. Si Syed Hasnain, isa ka sientipiko nga nagamonitor sang mga glacier, nagapaandam nga kon magpadayon ang karon nga kadasigon, “ang mga suba subong sang Ganges, Indus kag Brahmaputra, nga nagakuha sing mga 70 tubtob 80 porsiento sang tubig sini gikan sa niebe kag natunaw  nga yelo, magamala.” Ang resulta mangin “isa ka kapahamakan sa ekolohiya,” paandam niya. Sa amo man nga tion, nagadaku ang katalagman nga magbaha sing grabe. Kon matunaw ang mga yelo, mahuman ang mga linaw nga napalibutan sing mahuyang nga mga pader sang yelo, dalagku nga mga bato, kag balas. Samtang nagapadayon ang pagtunaw, nagakabusdik ang mga pader, nagadala sing makahalapay nga mga pagbaha sa mga nalupyakan sa ubos.

Mga Katalagman sang Tabako sa mga Kabataan

Ginabulubanta sang World Health Organization (WHO) nga yara sa katalagman ang kapagros sang 50 porsiento sang mga kabataan sa bug-os nga kalibutan bangod sang pagkanadayag sa aso sang tabako, report sang pamantalaan nga Guardian sa London. Ang mga balatian nga ginaangot sa paghaklo sang aso gikan sa iban nagalakip sang hapo kag iban pa nga balatian sa respiratoryo, sudden infant death syndrome, balatian sa nasulod nga bahin sang dulunggan, kag kanser. Ginapakita man sang panalawsaw nga ang mga kabataan sang mga nagapanigarilyo nabudlayan sa pagtuon kag may kapin nga problema sa pamatasan. Kon nagapanigarilyo ang duha ka ginikanan, ang ila mga kabataan 70 porsiento nga mahimo mag-eksperiensia sing mga problema sa kapagros, kag bisan ang isa nga nagapanigarilyo sa pamilya magadugang sa posibilidad sing 30 porsiento. Ginapalig-on sang WHO ang pagtudlo sing maayong panglawas sa mga ginikanan agod makita nila ang katalagman sang ila bisyo nga pagpanigarilyo sa pamilya kag ang pagdumili sang pagpanigarilyo sa mga eskwelahan kag sa iban pa nga mga duog nga pirme ginasayuhan sang kabataan.

Kadalag-an sang Turismo

Suno sa mga pagbulubanta sang World Tourism Organization (WTO), ang “pagduaw sang internasyonal nga mga turista magadamo halin sa karon nga 625 milyones sa isa ka tuig tubtob sa 1.6 bilyones sa 2020,” report sang The UNESCO Courier. Ginapaabot nga magagasto ining mga turista sing kapin sa duha ka trilyon ka dolyar sang Estados Unidos, nga “nagahimo sang turismo subong nagapanguna nga industriya sa bug-os nga kalibutan.” Sa karon, ang Europa amo ang labing popular nga destinasyon. Ang Pransia amo ang pungsod nga pinakamasunson nga ginaduaw, nga may 70 milyones ka dumuluaw sang 1998. Apang, sa tuig 2020, ginapaabot ang China nga magapanguna. Apang, limitado gihapon ang internasyonal nga paglakbay sa pila lamang. Sang 1996, 3.5 porsiento lamang sang populasyon sang kalibutan ang nakalakbay sa iban nga pungsod. Ginabulubanta sang WTO nga ini nga kadamuon magalab-ot sa 7 porsiento sa 2020.

Mga Katalagman sang Malip-ot nga Pagpahuway?

Ang malip-ot nga pagpahuway, ang pagbakasyon sa talipuspusan sang semana nga ginapauswag karon sang industriya sa paglakbay sa Europa subong madasig kag mahapos nga paagi sa pagpahuway gikan sa mga kahuol sang pagkabuhi, mahimo gid nga “makapalain sangsa makapaayo,” report sang pamantalaan nga Guardian sa London. Suno sa espesyalista sang tagipusuon nga si Dr. Walter Pasini, sang World Health Organization, ang pag-impake, pagdalidali pakadto sa erport, kag pagbiyahe sa eroplano, upod ang mga pagbag-o sa temperatura, pagkaon, kag oras, nagadugang sa kakapoy kag mahimo nga makahalalit. Nagakinahanglan ang lawas sing pila ka adlaw agod makapahuway kag makapasibu sa lain nga klima kag estilo sang pagkabuhi, kag kon indi ini matabo, ang mga sistema sa pagsirkular kag pagtulog maapektuhan gid sing daku. Ang pagtuon ni Dr. Pasini “nagpakita nga yadtong nagbakasyon sing malip-ot sa pila lamang ka adlaw may mas daku nga posibilidad nga atakehon sa tagipusuon sing 17% kag maaksidente sa salakyan sing 12% sangsa yadtong nagabakasyon sing isa ka semana ukon kapin pa,” siling sang pamantalaan. “Wala ko ginasiling nga makahalalit ang malip-ot nga mga bakasyon, kundi dapat maghalong ang mga tawo kag maghanda sing nagakaigo,” siling ni Dr. Pasini, nga ginbalikwat sa Daily Telegraph sa London. “Nagalip-ot pa gid ang mga bakasyon sang mga tawo karon kag nagapalumba sila sa pagtinguha nga tingubon ang tanan nga butang sa pila lamang ka adlaw, apang indi ina maayo nga paagi sa pagpahuway. Ang matuod, makapahuol gid ini.”

Pagtimalos sang Rattlesnake

“Mahimo ka buntugon sang mga rattlesnake bisan sa tapos sila mapatay​—⁠kag ining tumalagsahon nga porma sang pagtimalos sa tapos mapatay makapakibot nga kinaandan,” report sang New Scientist. Sa 34 ka pasyente nga ginbulong bangod sang pagbuntog sang rattlesnake sa Arizona, E.⁠U.⁠A., sa sulod sang 11 ka bulan, 5 ang nagsiling nga ginbuntog sila sang man-ug sa tapos ini napatay, siling sang duha ka doktor nga nagatuon sang tumalagsahon nga mga hitabo. Gintiro sang isa ka biktima ang man-ug, gin-utod ang lawas sini sa ubos sang ulo, nag-angan-angan nga indi na ini maggiho, kag dayon ginpudyot ang ulo. Nagpisik ini kag ginkagat sia sa duha ka kamot. Ginpakita sang nagligad nga mga pagtuon nga ang nautod nga ulo sang rattlesnake “magatinguha sa pagbuntog sa mga butang nga ginawagayway sa atubangan sini sing tubtob sa isa ka oras sa tapos mapatay,” siling sang magasin. Nagapati ang mga herpetologist nga ini “isa ka kakilas, nga ginapahulag sang mga infrared sensor sa ‘pit organ,’ isa ka bahin sa ulot sang ilong kag mata nga makabatyag sing kainit sang lawas.” Nagpaandam si Dr. Jeffrey Suchard nga ang nautdan sing liog nga rattlesnake dapat tamdon subong isa ka “malip-ot gid nga man-ug.” “Kon kinahanglan mo gid ini tandugon,” siling niya, “ginapanugda ko nga maggamit ka sing malaba gid nga lipak.”