Tilawi ang Isa ka Paris sang “mga Maabtik”!

SANG KORESPONSAL SANG MAGMATA! SA TAIWAN

NASAMAY sa iya malipayon nga pangguyahon nga nanamitan ang bata nga babayi sa iya ginakaon. Ginauyatan sang iya wala nga kamot ang isa ka yahong nga puno sang kan-on, magagmay nga kinihad sang utan, kag isda. Ginauyatan naman sang iya tuo nga kamot ang duha ka manipis nga lipak nga kawayan. Paagi sa sampaton nga paggamit sining mga lipak sa iya magagmay nga mga tudlo, ginapudyot sang bata nga babayi ang iya paborito nga pagkaon kag mahalungon ini nga ginatimo. Kon kaisa ginapalapit niya ang yahong sa iya mga bibig kag, sa pila lang ka maabtik nga paghulaghulag sang mga lipak, ginatimo niya ang kan-on pasulod mismo sa iya baba. Daw tuman lang ka natural, kahapos, kag kahinlo ini tan-awon.

Ang matuod, ang ginauyatan sang bata nga babayi amo ang bantog nga mga chopstick. Sa Tsino ginatawag ini nga k’uai tzu (Pinyin, kuaizi), nga nagakahulugan sing “mga maabtik.” Ang Ingles nga tinaga nga “chopsticks” naghalin kuno sa ginpasimple nga termino nga chop, buot silingon “maabtik.” Kon ano man, masapwan ini sa halos tanan nga puluy-an sa Bagatnan-Sidlangan nga Asia. Ayhan natilawan mo na nga gamiton ini samtang nagakaon sa isa ka Chinese nga restawran. Apang nahibaluan mo bala kon diin naghalin ang ideya sang mga chopstick? Ukon paano kag san-o ini una nga gingamit? Kag luyag mo bala mahibaluan kon paano ini gamiton sing husto?

Ang “mga Maabtik”

Ang mga chopstick manipis nga mga lipak nga mga 20 tubtob 25 sentimetros kalaba. Ang naibabaw nga katunga sang lipak masami nga ginakuwadrado. Mas mahapos ini uyatan kag wala nagaligid sa lamesa. Ang naubos nga katunga masami nga ginatipulon. Sa masami, ang mga chopstick sang mga Hapones mas malip-ot kag mas mataliwis sa punta sangsa iya sang mga Tsino.

Sa karon nga panahon sang tigdamo nga paghimo, madamong restawran ang nagaaman sing naputos na nga daan nga mga chopstick nga nagaangtanay pa sa punta. Dapat ini bugtuon sang manugkaon antes ini magamit. Bangod isa lang ka bes ini gamiton, ini nga mga chopstick human lamang sa kahoy ukon kawayan. Ang mga chopstick nga ginagamit sa mas mahal nga mga kalan-an ukon sa puluy-an masami nga matahom gid, human sa ginpahining nga kawayan, ginbarnisan nga kahoy, plastik, stainless, ukon ayhan pilak ukon tiposo pa gani. Mahimo man nga natigiban ini sing binalaybay ukon napunihan sing ginpinta nga larawan.

Kon Paano Gamiton ang mga Chopstick

Madamong dumuluaw sa mga pungsod sang Sidlangan subong sang China kag Japan ang nagakawili kon makita nila ang diutay nga bata nga ayhan nagaedad sing duha lamang ka tuig nga nagagamit sing isa ka paris sang daw tama ka daku nga chopstick samtang nagakaon. Sing tuman kadasig, ang unod sang yahong tig-isaisa nga ginasaylo sa baba sang bata. Daw kahapos gid lang kon tan-awon.

Luyag mo bala tilawan nga gamiton ang isa ka paris sang “mga maabtik”? Sa primero mahimo masapwan mo nga kabikwalon pahulagon ang mga chopstick sa paagi nga luyag mo, apang paagi sa diutay nga paghanas, magahapos ini kag ang mga chopstick mangin daw kasugpon na lamang sang imo kamot.

Ginauyatan sang isa lamang ka kamot ang mga chopstick, sa masami sang tuo nga kamot. (Tan-awa ang mga ilustrasyon sa pahina 28.) Una, kulua ang imo kamot nga daw korte-tasa,  nga napain ang imo kamalagku sa imo mga tudlo. Ibutang ang isa ka chopstick sa tunga sang imo kamalagku kag mga tudlo, ginaplastar ini sa puno sang imo inugtudlo kag sa punta sang imo silingsingan. Masunod ibutang ang ikaduha nga chopstick sa pareho nga direksion sa nauna, kag ipiton ini sang imo kamalagku kag inugtudlo kag katung-an, subong sang pag-uyat mo sa lapis. Tupunga ang mga punta paagi sa pagtuktok sini sa lamesa. Karon, ginapahimunong ang naidalom nga chopstick, hulaga ang naibabaw nga chopstick paagi sa paghulaghulag sang imo inugtudlo kag katung-an. Maghanas tubtob mapaduot mo na sing mahapos ang mga punta sang chopstick. Handa ka na karon sa paggamit sining madamo-sing-gamit nga galamiton sa pagpudyot sa bisan ano sang manamit nga Chinese nga pagkaon​—⁠halin sa isa ka mumho sang kan-on hasta sa itlog sang pitaw! Ang mga chopstick kag Chinese nga pagkaon magkaupod gid bangod ang pagkaon masami nga ginakihad sa isa-ka-kagat-nga-kadakuon.

Kamusta naman kon ginaserbe sing bilog ang manok, pato, ukon karne sang baboy, nga wala nakihadkihad sing magagmay? Sa masami ginaluto ang karne tubtob sa punto nga mahapos na gamiton ang mga chopstick sa pagpahat sing isa-ka-kagat-nga-kadakuon. Maayo gamiton ang mga chopstick sa isda, nga masami ginaserbe sing bilog; mahapos mo malikawan ang mga tunok nga indi mahimo sa kutsilyo kag tinidor.

Kamusta naman ang pagkaon sing kan-on? Kon indi pormal ang okasyon, mahimo mo ipalapit sa imo baba ang yahong sang kan-on paagi sa imo wala nga kamot, kag kanduson ang kan-on pasulod sa imo baba paagi sa mga chopstick. Apang, sa mas pormal nga pagkaon, ginapudyot mo ang kan-on paagi sa chopstick, sing tigdiutay.

Kamusta naman sa sabaw, nga pirme nalakip sa Chinese nga pagkaon? Masami nga ginahanda ang isa ka porselana nga kutsara. Apang kon ang sabaw may meke ukon bolabola ukon nakihadkihad nga utan, karne, ukon isda, tilawi nga gamiton ang imo mga chopstick sa tuo mo nga kamot sa pagpudyot sang pagkaon kag ang kutsara sa imo wala nga kamot sa pagbulig nga mahungit ini sa imo baba.

Maayong Pamatasan kag mga Chopstick

Kon agdahon ka nga magkaon sa isa ka Chinese nga puluy-an, makabulig nga nahibaluan mo ang maayong pamatasan sa pagkaon sang mga Tsino. Una, ang pila ka putahe ginabutang sa tunga sang lamesa. Hulata nga kuhaon sang tagbalay ukon sang ulo sang pamilya ang iya mga chopstick kag senyasan ang tanan sa pagsugod. Amo ina ang nagakaigo nga tion para sa mga bisita nga batunon ang pangagda, kuhaon ang ila mga chopstick, kag magsugod.

 Indi kaangay sa iban nga estilo sang pagkaon sang Nakatundan, wala ginapasa palibot ang mga pagkaon. Sa baylo, ang tanan sa lamesa masigkuha sang ila makaon. Sa pagkaon sang pamilya, kinabatasan na para sa tagsa ka katapo nga gamiton ang iya kaugalingon nga paris sang mga chopstick sa pagkuha sing pagkaon gikan sa bulutangan sang pagkaon kag idiretso ini sa baba. Bisan pa amo sina, ginakabig nga indi maayo nga pamatasan nga supsupon ang imo pagkaon, dilapan ang punta sang imo mga chopstick, ukon hamuon ang pagkaon agod pilion ang naluyagan mo nga bahin. Ginatudluan sang mga iloy sa Sidlangan ang ila mga anak nga indi pagkagton ang mga punta sang ila chopstick, indi lamang bangod nabalaka sila sa katinlo kundi bangod ginaguba man sini ang hitsura sang mga chopstick.

Bilang konsiderasyon sa mga bisita, ginahanda kon kaisa ang mga inuggalo ukon ang dugang pa nga mga chopstick. Ginagamit ini sa pagkuha sing pagkaon halin sa bulutangan sa tunga pakadto sa lain nga pinggan ukon sa imo yahong sang kan-on. Apang, indi maakig kon gamiton sang tagbalay ang iya mga chopstick sa pagkuha sing pinili nga pagkaon kag ibutang ini sa imo yahong. Kay man, luyag niya mapat-od nga makuha sang iya dungganon nga bisita ang pinakamaayo nga bahin!

Ginakabig nga indi maayo nga pamatasan nga magtudlo paagi sa imo mga chopstick, pareho sa mga kutsilyo kag mga tinidor. Indi man maayo nga pamatasan nga magpudyot sang isa pa ka butang samtang ginauyatan mo pa ang imo mga chopstick. Gani kon kinahanglan mo gamiton ang inuggalo ukon magkuha sing serbilyeta ukon tasa sang tsa, ibutang anay ang imo mga chopstick. Masami nga ginahanda ang magagmay, matahom nga mga bulutangan sang chopstick para sa sini nga katuyuan.

Kon tapos ka na magkaon, ibutang sing mahipid ang mga chopstick, magpahunayhunay, kag maghulat. Indi maayo nga pamatasan nga maghalin sa lamesa nga wala pa makatapos ang tanan. Sa liwat, ang tagbalay ukon ang ulo sang pamilya ang nagatapos sang pagkaon paagi sa pagtindog kag pag-agda sa tanan nga maghalin sa lamesa.

Karon nga nahibaluan mo na kon paano gamiton ini, ang kinahanglan mo na lang nga himuon amo ang magkuha sing mga chopstick kag maghanas sa sini. Sa masunod nga tion nga may mag-agda sa imo sa isa ka Chinese nga restawran ukon sa ila puluy-an para sa Chinese nga pagkaon, ngaa indi pagtilawan ang isa ka paris sang “mga maabtik”? Mahimo pa gani sini nga panamiton ang pagkaon!

[Kahon/Laragway sa pahina 27]

Malip-ot nga Maragtas sang Chopstick

Nagapati ang pila ka Tsino nga mga iskolar nga gingamit ang una nga mga chopstick, indi sa pagkaon, kundi sa pagluto. Ang magagmay nga mga kihad sang hilaw nga pagkaon ginaputos sa mga dahon, kag gingamit ang mga lipak sa pagsaylo sang mainit magagmay nga mga bato pakadto sa pinutos. Sa sining paagi maluto ang pagkaon nga indi mapaso ang nagaluto! Sang ulihi sa maragtas, gingamit ang mga chop­stick sa pagkuha sing mga pidaso sang pagkaon halin sa ginalutuan nga kolon.

Ang una nga mga chopstick mahimo nga human sa madali magabok nga kahoy ukon kawayan.⁠ * Amo ina ang isa ka rason kon ngaa halos imposible isiling sing sibu kon san-o ini una nga gingamit. Ang iban nagapati nga gingamit ang mga chopstick sa China sadto pa sa dinastiya sang Shang (mga ika-16 tubtob sa ika-11 nga siglo B.⁠C.⁠E.). Ginsambit sang isa ka maragtason nga dokumento sa tapos lamang sang tion ni Confucius (551-479 B.⁠C.⁠E.) ang ‘pagpudyot’ sing pagkaon halin sa sabaw, nga nagapakita nga gingamit ang isa ka sahi sang chopstick.

Mahimo nga sang maaga nga bahin sang dinastiya sang Han (206 B.⁠C.⁠E. tubtob 220 C.⁠E.), ang paggamit sing mga chopstick sa pagkaon nangin kinaandan na nga batasan. Nakutkutan ang isa ka lulubngan sadto nga panahon sa Changsha, Probinsia sang Hunan, diin nakita ang isa ka set sang nabarnisan nga mga galamiton sa pagkaon, lakip ang mga chopstick.

Ang mga Hapones, mga Koreano, mga taga-Vietnam, kag iban pa sa Sidlangan nagagamit man sing mga chopstick, una bangod sang impluwensia sang Tsino nga kultura.

[Footnote]

[Mga laragway sa pahina 28]

Ang paghanas nagahimo sa isa nga lantip