Ang “Great White Shark”—Ginasalakay

Ang pinakadaku nagakaon-sing-karne nga isda sa kalibutan, ang great white shark mahimo nga ginakahadlukan gid sang mga tawo sangsa bisan anong buhi nga butang. Apang karon, isa na ini ka protektado nga espesyi sa tanan ukon sa pila ka kadagatan nga nagapalibot sa Australia, Brazil, Namibia, Bagatnan nga Aprika, kag sa Estados Unidos subong man sa Dagat Mediteraneo. Ang iban nga mga pungsod kag mga estado nagabinagbinag man nga amligan ini. Apang ngaa amligan ang isa ka bantog nga manugpatay? Ang problema, subong sang aton makita, indi lamang amo sina ka simple. Ni ang mga ginapatihan sang publiko tuhoy sa white shark ginapasad pirme sa kamatuoran.

LAKIP sa killer whale kag sperm whale, ang great white shark * amo ang nagapanguna nga nagapangaon nga sapat sa dagat. Sa pamilya sang mga bagis, amo ini ang hari, ang pinakagamhanan nga bagis. Ginakaon sini ang bisan ano​—⁠isda, mga lumbalumba, kag bisan gani ang iban nga mga bagis. Apang samtang nagatigulang, nagadaku, kag nagabundol ini, nangin maluyagon ini sa mga seal, mga penguin, kag patay nga lawas​—⁠ilabi na ang patay nga mga balyena.

Sa pagpangita sang ila pagkaon, ginagamit sang kalabanan sang mga bagis ang ila tanan nga igbalatyag, lakip ang ekselente nga panulok. Tuhoy sa ila igbalatyag sa pagpanimaho, masiling gid naton nga ang pagpaanggid sa nagalangoy nga ilong nagakaigo gid! Apang, dugang pa, halos wala sing butang nga makalikaw sa ila palamatin-an​—⁠halos wala amo nga ang mga bagis matawag man nga nagalangoy nga mga dulunggan.

Ang mga dulunggan sang bagis ginabuligan sang sensitibo-sa-kabaskugon nga mga selula sa kada kilid sang lawas sini. Wala sing makaluwas sa sistema sini sang pagpamati, nga labi gid nga sensitibo sa mga hulag sang nagapangusog​—⁠halimbawa, isa ka isda nga nagapalak sa punta sang baslay. Busa, maalamon para sa manugpana sa idalom sang tubig nga kuhaon dayon ang nagapulok nga isda sa tubig.

Ang mga bagis may pinasahi man nga igbalatyag. Bangod sang mga ampullae of Lorenzini— diutay kaayo nga mga buho nga nalapta sa palibot sang ilong sini—mamutikan nila ang maluya nga elektrikal nga mga bahin nga nagahalin gikan sa nagakibo nga tagipusuon, sa paghulag sang hasang, ukon sa kadasigon sang posible nga tulukbon. Ang matuod, tuman gid ka anting ining pinasahi nga igbalatyag nga makabatyag pa gani ang mga bagis sa pagsampukanay sang balani sang duta upod sa dagat. Subong resulta, ang mga bagis makahibalo kon diin ang aminhan kag kon diin ang bagatnan.

Pagkilala sa White Shark

Bisan pa nga ginatawag ini nga great white shark, ang tiyan lamang sini ang puti ukon malus-aw. Ang likod sini masami nga masili nga duag-abo. Ang duha ka duag nagatambihanay sing baraghal sa kilid sang isda kag nagalainlain sa kada bagis. Ini nga dagway nagadugang sang pagpakunokuno, apang nagabulig man ini sa mga sientipiko nga makilala ang tagsa ka bagis.

Daw ano kadaku ang pagtubo sang mga white shark? “Ang pinakadaku nga mga white shark nga natakus,” siling sang libro nga Great White Shark, “nagalambot sa 5.8 kag 6.4 metros.” Ang isda nga amo sini kadaku magabug-at sing kapin sa 2,000 kilos. Apang, bangod sang medyo nagakurba trianggulo nga mga kapay nga naangot sa daw dram nga lawas, ining mga gadya makalangoy sa tubig kaangay sang mga baslay. Ang halos balanse nga ikog sini, nga gindesinyo agod magdasig, isa ka tumalagsahon nga butang sa kalibutan sang mga bagis, kay ang kalabanan sang iban nga mga espesyi sang mga bagis indi tadlong ang mga ikog.

Ang labing kilala sa white shark kag makahaladlok man amo ang iya daku dumpol nga ulo, ang malus-aw itom nga mata sini, kag ang baba sini nga nasangkapan sang ngipon nga daw labaha katalom, nagabalangkiwas, kag trianggulo. Samtang nagakapungil ukon nagakahulog ining doble sing sulab nga mga “sundang,” ang isa ka ‘kureya’ sang ngipon nagaduso sang ibulos.

Ginapabaskog sang Mainit nga Dugo

Ang sistema sang sirkulasyon sang dugo sang Lamnidae nga pamilya sang mga bagis, nga nagalakip sang mako, sang porbeagle, kag sang white, tuhay gid sa kalabanan iban pa nga mga bagis. Ang temperatura sang dugo sini mga 3 tubtob 5 ka degrees Celsius nga labaw sa temperatura sang tubig. Ang mas mainit sini nga dugo nagapadasig sang pagtunaw kag nagadugang sa kusog sini kag pagkapatol. Ang mako, nga nagakaon sang madasig lawodnon nga isda, subong sang tuna, makalangoy sa tubig sa kadasigon nga 100 kilometros por ora sa malip-ot nga distansia!

Kon maglangoy ang bagis, nagalutaw ini bangod sang duha ka kapay sini. Kon maglangoy ini sing tuman ka hinay, nagapundo kag nagalugdang ini kaangay sang sakayan pangkahawaan, kag walay sapayan ini sang suludlan sang tambok agod makalutaw nga ginatago sa atay nga ang kadakuon nagalab-ot sa ikap-at nga bahin sang kabug-usan nga kabug-aton sang bagis! Dugang pa, madamo nga mga espesyi sang bagis ang dapat magpadayon sa paglangoy agod makaginhawa, kay sa sini nga paagi makasuyop ini sing may oksiheno nga tubig paagi sa baba kag hasang sini. Amo ini kon ngaa padayon nga nagangirit ini sing malas-ay!

Nagakaon sing Tawo?

Sa 368 ka espesyi sang bagis nga nahibaluan karon, mga 20 lamang ang peligruso. Kag sa sini apat lamang ang responsable sa kalabanan sang 100 ka pag-atake sa mga tawo nga ginareport sa bug-os nga kalibutan kada tuig. Mga 30 sining pag-atake ang makamamatay. Ang apat ka espesyi nga responsable amo ang bull shark, nga mahimo amo ang may pinakadamo nga napatay nga tawo sangsa iban nga bagis, ang tiger shark, ang oceanic whitetip shark, kag ang white shark.

Sing makakilibot, di-magkubos sa 55 porsiento​—⁠kag sa pila ka bahin sang kalibutan, mga 80 porsiento​—⁠sa sadtong ginsalakay sang white shark ang nabuhi agod makasugid sang natabo. Ngaa madamo ang nakalampuwas sa pagsalakay sinang ginakahadlukan nga manunukob?

 Kagat kag Luad

Nakilala ang white shark nga nagaluad sang napilasan nga tulukbon sini sa tapos sang una, daku nga pagkagat. Nian ginahulat sini ang biktima nga mapatay antes kaunon. Kon mga tawo ang mga biktima, ang batasan sini nagahatag sing kahigayunan nga maluwas ang biktima. Kon kaisa, ini nahimo sang maisog nga mga kaupod, busa nagapakita nga maalamon ang laygay nga indi gid maglangoy nga nagaisahanon.

Apang, ini nga mga panikasog sa pagluwas mangin pagpanginmatay gid kon indi sa isa pa kinaiya sang white shark. Ang pagpanimaho sang dugo wala nagapahangolhangol sini nga magkaon subong sang iban nga bagis. Apang ngaa ginagamit ining kagat-kag-luad nga estratehiya sang white shark?

Ina bangod sang mga mata sini, pakotpakot sang isa ka sientipiko. Indi kaangay sang iban nga bagis, ang white shark wala sing lanitlanit nga nagatabon sa mata agod amligan ang mga mata sini; sa baylo, nagatiyog ini sa mga suludlan sini kon indi malikawan ang pagbunggo. Sa tion sang pagbunggo, ang mata nagapadayon nga napadayag, ayhan sa nagapangaraskaras nga mga kuko sang isa ka seal. Busa, para sa white shark, ang isa ka maabtik, makamamatay nga pag-atake kag pagbuhi dayon isa ka kinaandan nga kinaiya.

Dumduma man nga ang mga white shark nagagawi kaangay sang mga lapsag​—⁠ang tanan ginadiretso sa baba para sa una nga pagtilaw! “Ang malain, makahalalit gid kon magkagat [sa pagtilaw] ang isa ka great white shark,” paathag sang marine biologist nga si John West nga taga-Sydney, Australia.

Bisan pa nga makatalagam nga sapat ang white shark, indi ini isa ka mapintas kag makahalalit nga tinuga nga nagakaibog sa tawhanon nga unod. Ang isa ka manugsalom sang lampirong nga nakahinguyang sing 6,000 ka oras sa tubig nakakita sing duha lamang ka white shark, kag wala sing isa ang nag-atake sa iya. Sa kamatuoran, ang white shark masami nga nagapalagyo sa mga tawo.

Samtang nagapanalom sa Cape Verde Islands, ang manuglagulad sang kadagatan nga si Jacques-Yves Cousteau kag ang isa ka kaupod natabuan nga nakasugata sang isa ka daku nga white shark. “Ang reaksion [sini] amo ang wala gid ginpaabot,” sulat ni Cousteau. “Bangod sang sobra nga kahadlok, ang gadya nag-ilipot kag nagbiya sing tuman kadasig.” Sia naghinakop: “Kon hunahunaon ang amon mga eksperiensia sa white shark, padayon ako nga nahalawhaw sa daku nga kal-ang sa ulot sang pagtamod sang publiko tuhoy sa tinuga kag sang kon ano ang amon nakita.”

Ang White Shark Subong Biktima

Ang bantog nga pagpati tuhoy sa ­white shark naimpluwensiahan gid sang nobela nga Jaws sang dekada 1970, nga nangin bantog nga pelikula. Sa hinali lang, ang white shark ginkabig nga malain, kag “ang kadam-an sang manugpangayam nagpaunauna agod tan-awon kon sin-o sa ila ang una nga makasab-it sa hurno sang ulo ukon apipingig sang manugkaon sang tawo,” siling sang libro nga Great White Shark. Sang ulihi, ang isa ka ngipon sang white shark nagabalor sing tubtob $1,000 (sa Australia); kag ang isa ka kompleto nga apipingig, kapin sa $20,000.

Apang sa karon, kalabanan sang white shark nagakapatay sa mga pukot. Dugang pa, minilyon sang iban pa nga mga bagis ang ginadakop kada tuig agod masuplayan ang nagatin-ad nga negosyo sa mga produkto sang bagis, ilabi na ang mga kapay. Sa sining mga tinuig, samtang nagadiutay ang kadamuon, ang mga alarma nagatunog sa bug-os nga duta, ilabi na sa mga white shark.

Madali Na Mahangpan

Ang mga bagis kilala nga nagalagulad sa kadagatan para sa mga nagabalatian, nagatagumatayon, nagahuyango, kag napatay. Busa, ang isa ka daku nga populasyon sang bagis nagakahulugan sang maayo, matinlo nga kadagatan.

Nagakilala sa katalagman tuhoy sa kaluwasan sang mga bagis, ang Species Survival Commission of the International Union for the Conservation of Nature nagpatok sang isa ka Grupo sang Espesyalista sa Bagis agod tun-an ang kabilugan nga problema sang bagis. Apang, indi mahapos ang pagtuon sang white shark​—⁠indi ini madali magdamo, kag nagakapatay ini kon dakpon. Busa dapat tun-an ini sa naandan nga puluy-an.

Samtang nagadugang ang paghangop sang mga tawo sa mga bagis, ang ila panimuot nagabaylo sa sining makadalayaw nga mga tinuga. Apang wala ini nagapabag-o sa great white shark. Bisan pa indi ini mapintas, isa ini ka makatalagam nga sapat kag dapat pakig-angutan sing mahalungon kag may pagtahod. Daku gid nga pagtahod!

[Footnote]

[Laragway sa pahina 11]

Ini nga mga bagis may dalagku kag makahaladlok nga mga baba

[Ginkuhaan sang laragway sa pahina 10]

Mga retrato sang Rodney Fox Reflections

South African White Shark Research Institute