Ano ang El Niño?

Sang gin-anod sang kinaandan na nga hubas nga Suba Apurímac malapit sa Lima, Peru, ang halos tanan nga pagkabutang ni Carmen, sia nanganduhoy: “Madamo sa amon ang subong sini, madamo gid. Wala ako nagaisahanon.” Sa aminhan pa nayon, umalagi nga ginhimo sang mabunok kaayo nga ulan ang isa ka bahin sang malapit sa baybay nga Desyerto Sechu­ra nga mangin ikaduha-nga-pinakadaku nga linaw sa Peru, nga nagalapad sing mga 5,000 kilometros kuwadrados. Sa pihak nga bahin sang globo, ang tumalagsahon nga pagbaha, mabaskog kaayo nga mga buhawi, kag grabe nga tigpalamangag nagresulta sa tiggulutom, kamatay, daku kag makahalalit nga mga sunog, kag halit sa mga pananom, propiedad, kag palibot. Ano ang kabangdanan sini tanan? Ginabasol sang madamo ang El Niño, nga nagsugod sa tropiko, ukon sa ekuador, nga Dagat Pasipiko sang talipuspusan sang 1997 kag naglawig sing mga walo ka bulan.

Ano gid bala ang El Niño? Paano ini nagasugod? Ngaa lapnag gid ang mga epekto sini? Sarang bala mapaktan sing sibu ang masunod nga pag-abot sini, ayhan magabuhin sang halit sini sa kabuhi kag propiedad?

Nagasugod Ini Paagi sa Pag-init sang Katubigan

“Ang El Niño, sa eksakto nga paghambal, amo lamang ang mainit nga sulog sang tubig malapit sa baybayon sang Peru sa kada duha tubtob pito ka tuig,” siling sang Newsweek nga magasin. Sa sulod sang kapin sa isa ka gatos ka tuig, natalupangdan sang mga marinero sa baybayon sang Peru ang amo nga pag-init. Sanglit ining mainit nga mga sulog masami nga nagaabot sa panahon sang Krismas, ginhingadlan ini nga El Niño, ang Kinatsila nga termino para sa lapsag nga si Jesus.

Ang pag-init sang katubigan malapit sa baybayon sang Peru nagakahulugan sang dugang nga pag-ulan sa sina nga pungsod. Bangod sang ulan, ang desyerto nagapamukadkad kag ang kasapatan nagadamo. Kon mabunok, ang ulan nagapabaha man sang rehiyon. Dugang pa, ginapunggan sang mainit naibabaw nga anib sang tubig sa dagat ang puno-sustansia nga mas mabugnaw nga tubig sa idalom nga magpaibabaw. Bangod sini, madamong tinuga sa dagat kag pila ka kapispisan pa gani ang nagasaylo sa lainlain nga lugar sa pagpangita sing kalan-on. Ang mga epekto sang El Niño mabatyagan man sa iban pa nga mga duog malayo sa baybayon sang Peru. *

Ginatuga sang Hangin kag Tubig

Ano ang ginatunaan sang tumalagsahon nga pagtaas sang temperatura sa dagat malapit sa baybayon sang Peru? Agod mahangpan ini, binagbinaga anay ang higante nga nagabuyong nga hangin, kilala subong Walker Circulation, nga nagaluntad sa atmospera sa ulot sang  nasidlangan kag nakatundan tropikal nga Pasipiko. * Samtang ginapainit sang adlaw ang naibabaw nga tubig sa katundan, malapit sa Indonesia kag Australia, ang mainit kag mahun-og nga hangin nagapaibabaw sa atmospera, nga nagatuga sing manubo-sing-puwersa (low-pressure) nga sistema malapit sa kadaygan sang tubig. Ang nagapaibabaw nga hangin nagabugnaw kag nagabuhi sang hun-og sini, nga nagadala sing ulan sa duog. Ang mamala nga hangin ginapalid pa-sidlangan sang hangin sa mas mataas nga atmospera. Samtang nagapasidlangan ini, ang hangin labi nga nagabugnaw kag nagabug-at kag nagapaidalom sa pag-abot sa Peru kag Ecuador. Nagatuga ini sang mataas-sing-puwersa (high pressure) nga sistema malapit sa kadaygan sang dagat. Kag, sa manubo nga kataason, ang huyop sang hangin nga kilala subong trade wind (madlos nga isa lang sing direksion) nagabalik pa-katundan padulong sa Indonesia, sa amo nagakompleto sang buyong sang hangin.

Paano ang trade wind nagaapektar sa temperatura sa kadaygan sang tropiko nga Pasipiko? “Ining madlos kinaandan nga nagapanghikot subong sang mga dupoydupoy sa gamay nga punong,” siling sang Newsweek, “nagatulod sang mainit naibabaw nga tubig pa-nakatundan nga Pasipiko amo nga ang katupungan sang dagat didto nagataas pa sing 60 sentimetros kag nagainit pa sing 8 degrees Celsius sangsa kon yara ini, halimbawa, sa Ecuador.” Sa nasidlangan nga Pasipiko, ang puno-sustansia nga mabugnaw nga tubig gikan sa idalom nagapaibabaw, nga ginatunaan sang pagdamo sang mga tinuga sa dagat. Sa amo, sa tion sang normal, ukon wala-sing-El Niño, nga tinuig ang temperatura sa kadaygan sang dagat mas mabugnaw sa sidlangan sangsa katundan.

Anong mga pagbag-o sa atmospera ang nagapaluntad sang El Niño? “Bangod sang mga rason nga wala pa mahangpan sang mga sientipiko,” siling sang National Geographic, “sa kada pila ka tuig ang trade wind nagakanay ukon nagakadula pa gani.” Samtang ining madlos nagahina, ang mainit nga tubig nga natipon malapit sa Indonesia nagadapya pabalik sa sidlangan, nga nagapataas sang temperatura sa kadaygan sang dagat sa Peru kag sa iban pa nga mga duog sa sidlangan. Ining hitabo, nagaapektar man sa sistema sang atmospera. “Ang pag-init sang nasidlangan tropikal nga Dagat Pasipiko nagapahina sa Walker Circulation kag ginatunaan sang pagpasidlangan sang madamol nga pag-ulan, gikan sa nakatundan padulong sa sentral kag nasidlangan nga tropiko nga Pasipiko,”  siling sang isa ka reperensia. Sa amo, ang sistema sang panahon sa bug-os nga Pasipiko sa ekuador naapektuhan.

Kaangay sa Isa ka Daku nga Bato sa Isa ka Sapa

Sarang man mabag-o sang El Niño ang sistema sang klima sa malayo nga mga rehiyon gikan sa sulog sang tubig sa tropiko nga Pasipiko. Paano? Paagi sa paggamit sa sistema sang sirkulasyon sang atmospera subong ahente. Ang nagalab-ot-sa-malayo nga mga epekto sang pagbag-o sang sirkulasyon sang atmospera mahimo mapaanggid sa paagi nga ang isa ka daku nga bato sa tunga sang sapa makatuga sing mga gamay nga balod nga nagaporma sa bug-os nga sapa. Ang madamol nga gal-om nga nagapaibabaw sa ibabaw sang tubig sang mainit nga dagat sa tropiko nagaporma sang tulad-daku-nga-bato nga balagbag sa atmospera, nga nagaapektar sa sistema sang panahon sa linibo ka kilometro nga kalayuon.

Sa mas mataas nga distansia, ginapabaskog kag ginabuslan sang El Niño ang madasig, pa-sidlangan nga huyop sang hangin nga kilala subong jet stream. Ginakontrol sang jet stream ang huyop sang kalabanan nga sistema sang bagyo sa sining distansia. Ang pagbaskog kag pagbag-o sing direksion sang jet stream makapabaskog man ukon makaapektar sa pulupanag-on nga mga kahimtangan sang panahon. Halimbawa, ang El Niño sa tigtulugnaw kinaandan nga haganhagan sangsa normal sa mga bahin sang naaminhan nga Estados Unidos, samtang mas maulanon kag mas matugnaw ini sa pila ka bahin sang nabagatnan nga mga estado.

Daw Ano ka Abanse nga Mahibaluan?

Ang mga epekto sang indibiduwal nga mga bagyo mahibaluan lamang sing abanse sa sulod sang pila ka adlaw. Matuod man bala ini sa mga pagtinguha nga mahibaluan sing abanse ang El Niño? Indi. Sa baylo nga nagadalahig sang malip-ot nga hitabo sa panahon, ang paghibalo sing abanse sa El Niño nagadalahig sang di-normal nga mga kahimtangan sa klima sa dalagku nga mga rehiyon sa sulod sang binulan sa isa ka tion. Kag naagom sang mga manugpanalawsaw sa klima ang kadalag-an sa pila ka kasangkaron sa paghibalo sing abanse tuhoy sa El Niño.

Halimbawa, ang abanse nga pagpahibalo tuhoy sa 1997-98 nga El Niño ginhimo sang Mayo 1997​—⁠mga anom ka bulan antes ini matabo. Nagalinapta karon sa tropikal nga Pasipiko ang 70 ka gin-angkla nga mga boya nga nagatakus sang mga kahimtangan sang hangin sa kadaygan sang dagat kag sang mga temperatura sang dagat tubtob sa kadalumon nga 500 metros. Kon ginapasulod ini sa sistema sang impormasyon sang kompyuter tuhoy sa klima, ini nga impormasyon nagahatag sing abanse nga ihibalo sa panahon.

Ang maaga nga mga paandam tuhoy sa El Niño makabulig gid sa mga tawo nga makapangaman para sa mga pagbag-o nga ginapaabot. Kutob sang 1983, halimbawa, ang pagpahibalo sing abanse tuhoy sa El Niño sa Peru nagpalig-on sa madamo nga mangunguma nga magsagod sing kasapatan kag magtanom sing mga pananom nga nagakabagay sa tingulan, samtang ang mga mangingisda nagasaylo halin sa pagpangisda pakadto sa pagpanguha sing mga pasayan nga nagaupod sa mas mainit nga tubig. Huo, ang sibu nga paghibalo sing abanse upod ang abanse nga pagpangaman makabuhin sa halit sang El Niño sa tawo kag sa ekonomiya.

Ang sientipiko nga pagpanalawsaw sa mga proseso nga nagakontrol sa klima sang aton duta nagapamatuod sa pagkasibu sang inspirado nga mga pulong nga ginrekord ni Hari Solomon sang dumaan nga Israel mga 3,000 ka tuig na ang nagligad. Sia nagsulat: “Ang hangin nagapakadto sa bagatnan, kag nagabuyong pakadto sa aminhan. Padayon ini nga nagabuyongbuyong, kag sa ginabuyungan mismo sini nagabalik ang hangin.” (Manugwali 1:6) Daku ang natun-an sang tawo karon tuhoy sa mga sistema sang panahon gikan sa pagtuon sa mga huyop sang hangin kag sa mga sulog sang dagat. Kabay nga makabenepisyo kita gikan sa sina nga ihibalo paagi sa pagpamati sa mga paandam may kaangtanan sa sining mga hitabo subong sang El Niño.

[Mag footnote]

[Kahon sa pahina 19]

PAGPANGLAGLAG SANG EL NIÑO

■ 1525: Ang pinakauna nga rekord sang maragtas tuhoy sa El Niño sa Peru.

■1789-93: Ang El Niño ang ginbangdan sang kapin sa 600,000 nga napatay sa India kag gintunaan sang grabe nga kagutom sa nabagatnan nga Aprika.

■1982-83: Ini nga hitabo ang gintunaan sang kapin sa 2,000 nga napatay kag sa kapin sa $13 bilyones nga kahalitan sa propiedad, ilabi na sa mga rehiyon sa tropiko.

■1990-95: Tatlo ka alagisod nga hitabo ang gintingob nga nangin isa sang pinakamalawig nga pagluntad sang El Niño nga narekord.

■1997-98: Walay sapayan sang nahauna daku nga kadalag-an sa rehiyonal nga paghibalo sing abanse tuhoy sa pagbaha kag tigpalamangag bangod sang El Niño, mga 2,100 ang napatay, kag may $33 bilyones nga kahalitan sa bug-os nga kalibutan.

 [Diagrams/Mapa sa pahina 17, 18]

(Para sa kabug-usan sang teksto, tan-awa ang publikasyon)

NORMAL

Sistema sang Walker Circulation

Mabaskog nga “trade wind”

Mainit nga tubig sang dagat

Mabugnaw nga tubig sang dagat

EL NIÑO

Ang mga “jet stream” nagabag-o sing direksion

Mahina nga “trade wind”

Ang mainit nga tubig nagapasidlangan

Mas mainit ukon wala sing ulan sangsa kinaandan

Mas matugnaw ukon maulanon sangsa kinaandan

[Mga diagram/laragway sa pahina 18]

(Para sa kabug-usan sang teksto, tan-awa ang publikasyon)

EL NIÑO

Ang pula nga mga duag sa globo sa ibabaw nagarepresentar sa mga temperatura sang tubig nga mas mainit sangsa kinaandan

NORMAL

Ang mainit nga tubig ginatulod pa-nakatundan nga Pasipiko, nga nagatugot sa puno-sustansia nga mabugnaw nga tubig nga magpaibabaw sa sidlangan

EL NIÑO

Ang mahina nga “trade wind” nagatugot sa mainit nga tubig nga magbag-o sing direksion pabalik sa sidlangan, nga nagapugong sa mas mabugnaw nga tubig nga magpaibabaw

[Mga laragway sa pahina 16, 17]

PERU

Nagbaha nga Sechura Desert

MEXICO

Buhawi Linda

CALIFORNIA

Pagdalhay sang mga lunang

[Mga kapsion]

Pahina 16-7 wala pa tuo: Fotografía por Beatrice Velarde; Image produced by Laboratory for Atmospheres, NASA Goddard Space Flight Center; FEMA photo by Dave Gatley