Mga Anaconda—Nagasugid Bala Ini sing Pila ka Sekreto?

Sang Isa ka Manunulat Sang Magmata!

AMBOT kon pareho man ang imo ginabatyag sa akon, apang nanamian ako sa dalagku nga mga man-ug kaangay sa pila pa ka sapat. Kag kon ginahambalan naton ang tuhoy sa dalagku nga mga man-ug, ginapatuhuyan naton ang mga anaconda, mga katapo sang pamilya sang sapat nga Boidae. Apang, ang makatilingala, walay sapayan sang kadakuon sini, diutay lamang anay ang nahibaluan tuhoy sa pagginawi sini—kon sayuron, tubtob sining karon lamang.

Sang 1992, ginsugdan nga tun-an sa nahauna nga tion sang biologo nga si Jesús A. Rivas kag sang mga manugpanalawsaw sang Wild­life Conservation Society (WCS) nga nahamtang sa New York ining ilahas nga mga higante. * Sang nabasa ko nga ining anom-ka-tuig nga pagtuon, nga ginhimo sa katunggan nga bahin sang Venezuela, nagpahayag sing pila ka bag-o nga mga katunayan, nagpalibog ako kon ano ang natun-an. Tinguhaan ko karon nga mahibaluan ini.

Tuhoy sa mga Ngalan kag mga Espesyi

Sang isa ka mainit nga hapon, naghalin ako sa akon opisina sa Brooklyn kag nagkadto sa ulong-talatapan sang WCS, nga nahamtang sa Bronx Zoo sang New York City. Nakahimo na ako sing nagakaigo nga panalawsaw agod mahibaluan ang pila ka detalye tuhoy sa mga anaconda.

Sing makapakibot, ang ngalan nga anaconda mahimo nga naghalin malayo sa puluy-an sang sapat sa Bagatnan nga Amerika. Ang iban nagasiling nga naghalin ini sa Tamil nga mga tinaga nga anai, buot silingon “elepante,” kag kolra, buot silingon “manugpatay.” Ang iban naman nagahunahuna nga naghalin ini sa Sinhala nga tinaga nga henakandayā (hena, buot silingon “kilat,” kag kanda, buot silingon “lawas”). Mahimo nga ang Sinhala nga mga tinaga—nga ginagamit una para sa mga python (isa ka sahi sang man-ug) sa Sri Lanka—ginpakilala gikan sa Asia pakadto sa Bagatnan nga Amerika sang mga negosyante sang Portugal.

 May kaangtanan sa paggamit sa sayop nga ngalan, bisan gani ang opisyal nga ngalan sang anaconda, ang Eunectes murinus, indi gid husto. Ang Eunectes nagakahulugan sing “maayong manuglangoy”—kag nagakaigo ini. Apang ang murinus nagakahulugan sing “duag-ilaga.” Sa isa ka man-ug nga may berde nga panit, ini nga ngalan “daw indi gid nagakabagay,” siling sang isa ka balasahon.

May isa pa ka butang nga masambit tuhoy sa sientipiko nga mga ngalan kag mga sahi sang sapat. Ang literatura tuhoy sa mga anaconda masami nga nagasiling nga may yara duha ka espesyi sang anaconda. Ang isa amo ang ginahambalan sa sini nga artikulo—ang berde nga anaconda, ukon water boa, nga nagasayo ilabi na sa mga katunggan sang Amazon kag mga linaw sang Orinoco kag sa rehiyon sang Guiana. Ang isa pa amo ang mas magamay duag-dalag nga anaconda (E. notaeus), nga nagapuyo sa Paraguay, sa nabagatnan sang Brazil, kag sa naaminhan sang Argentina.

Pagkakilala sa Isa ka Eksperto

Nag-abot ako sa Bronx Zoo. Ining parke sang ilahas nga mga kasapatan, nga nagalapad sing 107 ektaryas nga kakahuyan, ginapuy-an sing kapin sa 4,000 ka sapat, lakip ang halos isa ka dosena nga anaconda. Si William Holmstrom nga nagapanapot sing duag-kaki gikan sa Department of Herpetology (ang pagtuon sa mga reptilya) sang WCS amo ang nagsug-alaw sa akon sa ganhaan sang zoo. Si G. Holmstrom​—51-anyos nga taga-New York nga nagapangantipara, buranguson, kag palayuhom—amo ang nagadumala sang pagkolekta sa nagkalainlain nga espesyi sang reptilya sang zoo kag nakigbahin sa pagtuon sa mga anaconda sa ginapuy-an sini sa Venezuela. Suno sa iya, ginakilala na karon sang mga sientipiko ang pagluntad sang ikatlo nga espesyi sang anaconda (E. deschauenseei), nga nagapuyo sa aminhan-nasidlangan sang Brazil kag sa baybayon nga French Guiana. * Sini nga hapon si G. Holmstrom amo ang akon eksperto nga giya.

Madali lang mamutikan nga ang akon giya maluyagon sa mga man-ug kaangay sa pagkaluyag sang iban sa mga ido ukon mga pikoy. Ginsugiran niya ako nga sang bata pa sia, may mga tambibilyan, mga paka, kag kaanggid nga mga sapat sa balay sang iya mga ginikanan. “Nanamian sa ila si Tatay. Ginapabay-an lang sila ni Nanay.” Nagsunod gid si G. Holmstrom sa iya amay.

Makahalawhaw nga Kadakuon kag Daku Gid nga mga Kinatuhayan

Sa sulod sang 100-anyos nga balay sang mga reptilya, nagdulog kami sa atubangan sang isa ka bulukutan nga ginapuy-an sang isa ka anaconda. Bisan pa nga nagalantaw ako sa isa ka sapat nga ginapaabot ko na nga makita, indi ko gihapon mapunggan ang akon kahayanghag. Nahayanghag ako sa kadakuon kag sa di-kinaandan nga mga proporsion sini. Ang dumpol nga ulo sini, nga mas daku sangsa kamot sang tawo, daw magamay tan-awon bangod sang daku nga lawas sini. Ginsugiran ako sang akon giya nga ining makahalawhaw nga reptilya isa ka 5 metros sing kalabaon nga babayi nga nagabug-at sing mga 80 kilos. Bisan pa nga ang lawas sini halos pareho kadaku sa poste sang telepono, nahibal-an ko nga “diutay” lamang ini kon ipaanggid sa pinakadaku sa kalibutan—isa ka matibunog nga babayi nga anaconda nga nadakpan sang 1960, kag ginbulubanta anay nga nagabug-at sing halos 227 ka kilo!

Wala sing lalaki nga anaconda ang nagahunahuna nga maangkon inang makahalawhaw nga kadakuon. Bisan pa nga ang mga herpetologist nakahibalo nga ang mga lalaki nga anaconda mas magamay sangsa mga babayi, nahibaluan sang pagtuon sa ginapuy-an sini nga ang mga lalaki tuman ka diutay amo nga daw ginpadiutay nga bersion sang mga babayi ini tan-awon. Sa pagkamatuod, ginapakita sang pagtuon nga ang mga babayi, sa promedyo, halos lima ka beses ang kadakuon sangsa mga lalaki. Ining tuman ka daku nga kinatuhayan sang kadakuon sa ulot sang sekso makapatalang, subong sang natukiban sang biologo nga si Jesús Rivas. Nagahupot anay sia sing isa ka bata nga anaconda subong hinuptanan apang pirme sia natingala kon ngaa pirme sia ginakagat sining diutay nga man-ug. Nahibaluan lamang niya nga isa na gali ka hamtong kag maakigon nga lalaki ang ginahuptan niya sang nakigbahin sia sa pagtuon sa sini nga sapat!

Ginapangita!—Nagahulat ang Padya

Bisan pa nga ang kadakuon sang anaconda amo ang iya panguna nga kinaiya, makahalawhaw man ang kalabaon sini. Ibutang ta nga ang mga anaconda indi subong kadaku sa paglaragway sang Hollywood sa sini—ang isa ka pelikula nagpakita sing 12-metros nga anaconda—apang ang pinakadaku nga kalabaon sini nga 9 metros ukon kapin pa makahalawhaw na nga hunahunaon.

Ang mga anaconda nga amo sina kadaku diutay na lamang. Ang pinakadaku nga babayi nga nadakop sa tion sang pagtuon amo ang 90 kilos nga may kalabaon nga mga 5 metros. Sa kamatuoran, ang mas dalagku nga mga anaconda mabudlay gid makita amo nga ang gintanyag nga padya nga $1,000, mga 90 ka tuig na ang nagligad sang New York Zoological Society (ang ginsundan sang WCS), sa bisan ano man nga buhi nga man-ug nga kapin sa 9.2 metros kalaba wala gihapon makuha tubtob karon nga adlaw. “Nakabaton kami sing duha ukon tatlo ka tawag sa telepono sa isa ka tuig gikan sa mga tawo sa Bagatnan nga Amerika nga nagaangkon sang padya,” siling ni G. Holmstrom, “apang sang ginpangabay namon sila nga padalhan kami sing pamatuod sang ila nadakpan agod may rason kami nga magkadto didto agod tan-awon ini, wala gid sing ebidensia nga nag-abot.” Huo gali, ang padya para sa 9.2 metros nga buhi nga man-ug $50,000 na karon!

Pagtan-aw sa Malapit

Ginsundan ko ang akon giya samtang nagauna sia sa akon pakadto sa ikaduha nga panalgan sang balay sang mga reptilya, nga amo ang duog nga bulukutan kag buluaran. Mainit kag mahun-og ang duog. Agod makita ko ini nga wala sing lipod, ginbuksan ni G. Holm­strom ang ganhaan sang isa ka bulukutan sang isa ka daku nga babayi nga anaconda.

Sa sini nga nahamtangan, may yara mga 2 metros—kag wala sing lipod—sa ulot namon kag sang sapat. Nian, nagtungkaaw sing amat-amat ang ulo sang anaconda kag naghulag pakadto sa amon. Isa ka metro na lang karon ang kalayuon sang amon ulo sa ulo sang anaconda.

“Mas maayo nga mag-isol kita,” pakulahaw nga siling ni G. Holmstrom, “mahimo nga nagapangita ini sing pagkaon.” Nagsugot dayon ako. Ginsirhan niya ang ganhaan, kag ang ulo sang anaconda nag-atras tubtob amat-amat ini nga nagtungtong sa tunga sang nagabaruron sini nga lawas.

Kon masarangan mo nga indi pagsapakon ang makahaladlok kag masakit nga panulok sang anaconda kag himutaran ang pula-sing-samay nga ulo sini, makita mo nga may tumalagsahon ini nga mga kinaiya. Halimbawa, ang mga mata kag ilong sang anaconda amo ang pinakamataas nga bahin sang ulo sini. Nagapaposible ini sa man-ug nga mapasalop ang lawas kag ulo sini samtang ang mga mata kag ilong sini nagabutwa sa ibabaw sang tubig—subong sang ginahimo sang mga buaya. Nagapaathag ini kon paano nagapalapit ang man-ug sa tulukbon samtang nagapabilin nga nagapakunokuno.

Hugot nga Pagsambod kag Halog nga mga Apipingig

Wala sing dalit ang anaconda. Nagapatay ini paagi sa pagsambod sing hugot sa tulukbon sini. Wala sini ginabali ang tulukbon, apang kada magginhawa ang biktima, ginahugot sang man-ug ang pagsambod sini tubtob ang wala mahimo nga biktima makuga. Ang bisan ano—halin sa bibi tubtob sa usa—mahimo nga kaunon. Apang, ang masaligan nga mga report tuhoy sa mga tawo nga ginkaon sang mga anaconda talagsa lang.

Bangod ang mga man-ug indi makausang ukon makasipadsipad sang pagkaon sini, wala sing mahimo ang anaconda kundi tunlon sing bilog ang patay nga kalan-on sini—bisan pa nga ang tulukbon sini mas daku sa man-ug mismo. Sa kamatuoran, kon makakaon ka kaangay sang anaconda, mahimo mo maum-om ang lubi kag matulon ini sing bilog sing subong kahapos sa mani. Paano ini ginahimo sang anaconda?

“Ginapalakat ang ulo sini sa tulukbon,” siling ni G. Holmstrom. Ginpaathag niya nga ang mga apipingig sang anaconda halog nga naangot sa ulo sini. Antes kagton sang mga ngipon sini ang daku nga  biktima, nagaus-os ang apipingig sini kag nagainat. Nian ginatulod sang anaconda ang isa ka bahin sang naidalom nga bahin sang apipingig sini, ginapakam-ang ang nagahilay pasulod nga ngipon sini sa tulukbon, kag ginabutong ina nga bahin sang apipingig kag ang tulukbon pasulod sa baba. Masunod, ginasulit sini ang amo gihapon nga mga tikang sa pihak sang naidalom nga bahin sang apipingig sini. Sa pila ka kasangkaron ang naibabaw nga apipingig makahimo man sini. Paagi sining nagabulosbulos nga paghulag sing paabante, ang apipingig sang sapat daw nagalakat sa tulukbon. Pagkatapos matulon ang tulukbon, nga mahimo maglawig sing pila ka oras, ang man-ug nagapanguy-ab sing pila ka beses, kag ang pila ka bahin sang mahulaghulag nga ulo sini nagabalik sa kinaandan sini nga kahimtangan.

Ano ang nagapugong agod indi madunlan ang anaconda? Ginapaposible ini sang mahulaghulag nga ginaagyan sang hangin nga nahamtang sa naidalom nga bahin sang baba sini. Samtang nagatulon sang pagkaon, ginatulod sang anaconda ang ginaagyan sang hangin paguwa sa atubangan sang baba sini. Sa sina nga paagi, ang daw tubo nga ginaagyan sang hangin nagahatag sing hangin sa anaconda samtang nagakaon.

Paano Makilala ang Tagsatagsa?

Ginkuha karon sang akon giya ang takop sang isa ka bulukutan, kag ginlili namon ang duha ka bata nga anaconda. Natingala ako kon paano makilala sang mga manugpanalawsaw ang magkaanggid nga hitsura sini sa ginatos ka ilahas nga anaconda nga gintun-an nila sa tion sang ila proyekto sa Venezuela.

Ginpaathag ni G. Holmstrom nga gintinguhaan nila nga malubad ang problema sa pagkilala paagi sa paghimo sing diutay nga pangmarka nga salsalon gikan sa paper clip. Ginainit nila ang mga “salsalon” kag ginamarkahan sing diutay nga mga numero ang ulo sang mga anaconda. Epektibo ini nga paagi tubtob maghiluno ang mga man-ug—kag ang ila mga numero! Apang, natalupangdan sang mga manugpanalawsaw nga ang kada anaconda may kaugalingon nagapakilala nga marka. Ang kada man-ug may korte sang itom nga mga pintok sa dalag nga naidalom nga bahin sang ikog sini—tuhay sa kada man-ug kaangay sang badlit sa tawo. “Ang amon lang himuon amo nga sundon ang korte sa 15 ka magkaingod nga himbis, kag may bastante na kami nga paagi sa pagkilala sa 800 ka man-ug nga amon gintun-an.”

Pinakadasig, Pinakabagay,Ukon Pinakakusog Bala?

Samtang ginatapos namon ang interbyu sa opisina ni G. Holmstrom, ginpakita niya sa akon ang isa ka laragway sang lalaki nga mga anaconda nga nagasamburanay nga iya nakuha sa Venezuela. Matahom ini tan-awon. Ginpaathag niya nga ining nagasinamburanay nga mga lawas sang anaconda nagaporma sing ginatawag nga pulon nga buluadan. (Tan-awa ang laragway sa pahina 28.) “Sa sulod sini nga pulon yara ang babayi nga anaconda. Isa ka bes nakita namon ang isa ka babayi nga ginasamburan sang 13 ka lalaki—amo yadto ang pinakadamo.”

Nagaaway bala ang mga lalaki? Ti, daw subong ini sa inanay-sing-hulag nga sambuwa sa dumog. Ang tagsa ka lalaki nga nagasambuwa nagatinguha nga paguwaon ang iban kag ipahamtang ang kaugalingon sini agod takwasan ang babayi. Ang sambuwa mahimo magalawig sing duha tubtob apat ka semana. Sin-o ang magadaug? Ang pinakadasig bala (ang lalaki nga nakakita una sang babayi), ang pinakabagay (ang lalaki nga nagapaguwa sing madamo nga semilya), ukon ang pinakakusog (ang lalaki nga nagdaug sa dumog)? Ginalauman sang mga manugpanalawsaw nga mahibaluan ang sabat sa indi madugay.

Sang matapos ang hapon, ginpasalamatan ko ang akon giya tungod sa makawiwili nga paglibot niya sa akon. Samtang nagalakbay ako pabalik sa akon opisina, ginpamalandungan ko ang akon natun-an. Ibutang ta nga wala gihapon ako nagaugyon sa opinyon sang biologo nga si Jesús Rivas, nga ang “mga anaconda makalilingaw,” apang ginabaton ko nga ang mga anaconda nakakuha gid sang akon igtalupangod. Samtang padayon nga ginatun-an sang mga manugpanalawsaw ang mga anaconda sa kalasangan, mangin makawiwili mahibaluan kon bala ining higante nga mga man-ug magasugid pa sang makawiwili nga mga sekreto sini.

[Mga footnote]

[Laragway sa pahina 26]

Ang pagtuon sa anaconda sa Venezuela

[Laragway sa pahina 27]

Si William Holmstrom

 [Laragway sa pahina 28]

Ang pulon nga buluadan sang Anaconda