Mga Lenguahe Taytay kag Dingding sa Komunikasyon

SANG KORESPONSAL SANG MAGMATA! SA MEXICO

“Wala sing maragtas ang makahatag sa aton sing eksakto gid nga paghangop sa maayo ukon malain nga natabo sa mga tawo, sa ila sosyal nga organisasyon kag sa ila mga pagpati kag mga balatyagon, subong pag-usisa sa ila lenguahe.”—MARTÍN ALONSO.

SA BUG-OS nga maragtas, ang lenguahe—ang mga ginhalinan, pagkananuhaytuhay, kag dinamiko nga kinaugali sini—nagwili sa mga iskolar. Sa pagkamatuod, ang ila kawili natipigan pa gani—subong sang kalabanan nga maragtason nga mga rekord—bangod sang lenguahe. Sa walay duhaduha, ang lenguahe amo ang sadsaran nga paagi sang komunikasyon sang tawo.

Sa karon, ang pila ka linguista nagabulubanta nga mga 6,000 ukon kapin pa ka lenguahe ang ginahambal sa kalibutan, wala labot sa lokal nga mga dialekto. Sa karon, ang labing lapnag nga lenguahe amo ang Mandarin Chinese, nga ginahambal sang kapin sa 800 milyones ka tawo. Ang apat sang masunod nga labing lapnag nga lenguahe, nga wala nagapasunod, amo ang Ingles, Espanyol, Hindi, kag Bengali.

Ano ang nagakatabo kon ang lainlain nga mga kultura kag, siempre pa, ang ila mga lenguahe hinali nga makig-angutay? Sa pihak nga bahin, paano naapektuhan ang lenguahe sang mga grupo nga nagpain sang kaugalingon? Tan-awon naton kon paano ginatukod ang mga taytay—kag mga dingding man—sa komunikasyon.

Mga Pidgin, mga Creole,kag mga Lingua Franca

Ang kolonisasyon, pagpatikang sang mga pungsod, kag bisan ang pagkabilanggo sa mga kampo konsentrasyon nagpabatyag sa mga tawo sang kinahanglanon nga taytayan ang kal-ang sang komunikasyon bangod sang indi palareho nga lenguahe. Gani nagsugod sila sa paggamit sing ginpalip-ot, ukon ginpasimple, nga porma sang lenguahe. Ginkuha nila ang masibod nga gramatika, gingamit ang mas diutay nga mga tinaga, kag ginlatiran ini sa mga bahin nga interesado ang tanan. Sa sining  paagi ang mga pidgin (ginpasimple nga lenguahe) naimbento. Ang pidgin, bisan pa ginpalip-ot katama, isa ka lenguahe nga may kaugalingon nga sistema sang hambal. Apang kon ang kinahanglanon nga nagresulta sa pagluntad sini wala na, mahimo ini madula.

Kon ang pidgin mangin panguna nga lenguahe sang isa ka populasyon, ginadugangan ini sing bag-o nga mga tinaga kag ginaliwat ang gramatika. Sa amo ginatawag ini nga creole. Ang creole, kon ipaanggid sa mga pidgin, nagapabutyag sang kultura sang isa ka katawhan. Sa karon madamo nga pidgin kag creole—pasad sa Ingles, Pranses, Portugues, Swahili, kag iban pa nga lenguahe—ang ginahambal sa kalibutan. Ang pila nangin prominente pa gani nga mga lenguahe sa sulod sang isa ka pungsod, subong sang Tok Pisin sa Papua New Guinea kag Bislama sa Vanuatu.

Ang iban pa nga mga taytay nga nagapauswag sang komunikasyon amo ang mga lingua franca. Ang lingua franca amo ang isa ka kinaandan nga lenguahe nga ginagamit sang mga grupo nga may tuhay nga tumandok nga mga hambal. Sa Central African Republic, halimbawa, ang mga nagahambal sang lainlain nga lokal nga lenguahe mahimo makakomunikar paagi sa Sango. Sa tunga sang mga diplomatiko, ang Ingles kag Pranses amo ang mga lenguahe nga ginagamit subong lingua franca. Ang mga pidgin ginakabig nga lingua franca, kag amo man ang mga creole.

Sa lainlain nga mga rehiyon sa sulod sang isa ka pungsod, ang lokal nga mga bariedad sang pungsudnon nga lenguahe mahimo gamiton, nga ginatawag nga mga dialekto. Mientras nabaw-ing ang rehiyon, ang mga kinatuhayan mahimo nga mangin mas bal-anon. Sa ulihi, ang pila ka dialekto mangin tuhay gid sa orihinal nga lenguahe sang isa ka lugar amo nga nangin isa ini ka lenguahe. Sa pila ka kaso indi mahapos para sa mga linguista nga kilalahon kon ano ang pagkatuhay sang  lenguahe kag sang dialekto. Subong man, sanglit ang mga lenguahe dalayon nga nagabag-o, ang mga dialekto nagakadula kon kaisa bangod sang indi na paggamit sini, kag upod sini, ang kultura nga may kaangtanan sa sining mga dialekto nagakadula man.

Ang lenguahe dulot sang Dios. (Exodo 4:11) Ang makawiwili nga proseso sang pagbalhin sa lenguahe nagapakita kon daw ano ka mapasibusibuon ini nga dulot. Mahimo man naton matun-an gikan sa lenguahe nga wala sing isa ka grupo sang katawhan ang nagalabaw sa iban, kay wala sing butang nga ginatawag nga kubos nga lenguahe. Subong sang iban pa nga mga dulot sang Dios, ang lenguahe alangay nga matigayon sang tanan nga katawhan, bisan ano man ang ila kultura ukon ang duog nga ila ginapuy-an. Kutob gid sa ginsuguran, ang mga lenguahe sang tanan nga katawhan igo na agod mahimo ang katuyuan sini. Ang tagsatagsa sini takus nga tahuron, bisan kon pila man ka tawo ang nagagamit sini.

Maragtason kag Sosyal nga mga Rason

Ang huyog sa pagpakig-upod sa iban nga kinaugali sang katawhan ginapabanaag sa lenguahe. Sa amo, kon may komunikasyon sa ulot sang mga kultura—nga isa ka kinaandan nga hitabo—ang mga lenguahe sina nga mga kultura nagahupot sang ebidensia sina nga komunikasyon sa mga kaliwatan.

Halimbawa, paagi sa madamo nga tinaga sini nga naghalin sa Arabe, ang Espanyol, ginakabig nga isa ka ginpasimple nga bersion sang Latin, may rekord sang ikawalo ka siglo nga pagsakop sang mga Muslim sa teritoryo sang mga Katsila. Ang impluwensia sang Griego, Pranses, Ingles, kag iban pa nga mga lenguahe sa Espanyol sarang man maasoy. Isa pa, sa Espanyol nga ginahambal sa Amerika, makita gihapon ang impluwensia sang dumaan nga mga pumuluyo sang kontinente. Halimbawa, ang Espanyol didto may yara madamong tinaga halin sa Nahuatl nga lenguahe sang Aztec Central America.

Subong nga ang tumandok nga hambal nagapakilala sa mga indibiduwal sang isa ka pungsod kag bisan sang isa ka rehiyon, ang paggamit sing lenguahe mahimo magpakilala sa mga tawo upod sa isa ka grupo, subong sang isa ka propesyon, negosyo, mga grupo sa kultura kag isport, ukon bisan sa mga organisasyon sang mga kriminal. Ang listahan halos wala sing katapusan. Ang mga linguista nagatawag sini nga special variations jargon ukon slang ukon kon kaisa dialekto pa gani.

Apang, kon ang mga pungsod kag etniko ukon kultural nga mga grupo magadinumtanay, ang lenguahe indi na mangin isa ka taytay. Mahimo ini mangin isa ka dingding nga nagaamot sa pagbinahinbahin sang mga tawo.

Ang Palaabuton sang mga Lenguahe

Ang komunikasyon isa ka masibod nga butang. Sa isa ka bahin, ang moderno nga huyog amo ang pagguba sa mga dingding sang lenguahe, ilabi na bangod sang mass media. Suno sa Encyclopædia Britannica, ang Ingles amo karon ang panguna ukon segunda nga lenguahe sang 1 sa 7 ka tawo. Gani, amo ini ang labing lapnag nga ginagamit nga lingua franca sa kalibutan. Ang paggamit sang mga tawo sa sini nagtugot sang mas masangkad nga komunikasyon kag sang pagbayluhanay sing mapuslanon nga impormasyon.

Sa pihak nga bahin, ang mga dingding sa lenguahe nag-amot sa pagbinahinbahin, pagdinumtanay, kag inaway. Ang The World Book Encyclopedia nagasiling: “Kon ang tanan nga tawo nagapamulong sing isa ka hambal, . . . ang maayo nga kabubut-on magauswag sa ulot sang mga pungsod.” Sa pagkamatuod, ining maayo nga kabubut-on magakinahanglan sing daku pa nga pagbalhin sangsa paggamit lamang sing isa ka lingua franca. Ang maalamon nga Manunuga lamang sang lenguahe ang makapahambal sa mga tawo sing isa ka lenguahe.

Ang Biblia, ang panguna nga paagi sang Dios sa pagpakigkomunikar sa mga tawo, maathag nga nagapakita nga sa dili madugay dulaon sang Dios ining karon nga malauton nga sistema sang mga butang kag buslan ini sang isa ka panguluhan nga nagagahom gikan sa langit—ang iya Ginharian. (Daniel 2:44) Ina nga panguluhan magahiusa sang bug-os nga katawhan sa isa ka mahidaiton, matarong nga bag-ong sistema sang mga butang diri sa duta.—Mateo 6:9, 10; 2 Pedro 3:10-13.

Bisan sa karon, ang putli nga espirituwal nga lenguahe—ang kamatuoran tuhoy kay Jehova nga Dios kag sa iya mga katuyuan—nagahiusa sa minilyon ka tawo gikan sa tanan nga lenguahe, pungsod, kag relihion anay. (Sofonias 3:9) Sa amo, daw makatarunganon nga sa iya bag-ong kalibutan, ang Dios magahiusa pa sang katawhan paagi sa paghatag sa tanan nga katawhan sing isa ka lenguahe, nagabaliskad sang ginhimo niya sa Babel.

[Kahon sa pahina 12]

Ang Ginhalinan sang mga Lenguahe

Ang labing maalam nga Manunuga, si Jehova nga Dios, naghatag sing len­gua­he sa langitnon nga duog sang mga anghel. (Job 1:6-12; 1 Corinto 13:1) Sang gintuga niya ang mga tawo, gintanom niya sa ila ang isa ka bokabularyo kag ang ikasarang nga pasangkaron ini. Wala sing ebidensia sang ano man nga lenguahe anay sang tawo nga ginahuman sang mga ungol kag mga ngurob. Sa kabaliskaran, binagbinaga kon ano ang ginapaathag sang Encyclopædia Britannica tuhoy sa Sumerianhon, ang pinakakaraan nga nakilal-an nga lenguahe sa pagsulat: “Ang Sumerianhon nga berbo, upod ang iya . . . lainlain nga mga prefix, infix, kag suffix, nagapakita sing masibod kaayo nga larawan.”

Sang mga ika-20 nga siglo B.C.E., kabaliskaran sa sugo sang Dios nga mag-alaplaag kag “tugbon ang duta,” ang mga tawo nagpanikasog nga hugpungon ang bug-os nga katilingban sa Kapatagan sang Sinar, sa Mesopotamia, kag nagsugod sa pagtukod sing relihioso nga Torre sang Babel. Ang pagkananuhaytuhay sing lenguahe nagsugod sang gingumon sang Dios ang ila kumon nga lenguahe, nagpaslaw sang ila makatalagam kag makahalalit nga mga plano.—Genesis 1:28; 11:1-9.

Ang rekord sang Biblia wala nagasiling nga ang tanan nga lenguahe naghalin sa isa nga orihinal. Sa Sinar, ginpakilala sang Dios ang madamong bag-o nga bokabularyo kag mga pagsulundan sang hunahuna, nga nagresulta sa nanuhaytuhay nga mga lenguahe. Sa amo, ang mga panikasog nga usuyon ang orihinal nga lenguahe nga gikan sa sini ang tanan pa nga iban nag-utwas nangin walay pulos.

[Laragway sa pahina 12]

Sa Babel, gingumon sang Dios ang lenguahe sang rebelyuso nga mga tawo