Ang Panimpla nga Naghalin sa Pihak sang Kalibutan

SANG KORESPONSAL SANG MAGMATA! SA HUNGARY

“KANAMIT gid nga linaga! Ano ang panimpla mo?” Mahimo nga amo sini ang imo reaksion sa sabor sang kinaandan nga goulash sang Hungary. Ang pinasahi nga sabor sini naghalin sa paprika, isa ka panimpla gikan sa katumbal, nga nakalab-ot sa Hungrary gikan sa pihak sang kalibutan.

Ginapakita sang kasaysayan nga ang una gid nga ginhalinan sang katumbal amo ang Bagatnan nga Amerika. Ang nasapwan nga mga gamit nga human sa daga sa mga lulubngan sang Inca—nga kuno linibo na ka tuig ang kadugayon—ginapunihan sang mga laragway sang tanom nga katumbal. Ang mga katumbal nalakip pa gani sa mga pagkaon nga ginlubong upod sa mga mummy sang Inca.

Nagapati ang pila ka istoryador nga ang isa ka doktor nga naglayag pa Amerika upod kay Columbus nagdala kuno sang mga liso sang katumbal sa Espanya sang 1493. Ano man ang kahimtangan, ang Espanya amo ang nahauna nga pungsod sa Europa nga nagtanom sing lapnag sang mga katumbal. Gikan didto ang tanom nga katumbal nakalab-ot sa Britanya kag sa nabagatnan nga Pransia, diin mas kilala ini subong tanom sa sulod-balay sangsa panimpla ukon pagkaon! Sang ulihi, gindala sang Griego nga mga negosyante ang mga tanom nga katumbal sa mga pungsod sa palibot sang Mediteraneo kag sa Black Sea.

Kilala na ang tanom nga katumbal sa Hungary kutob pa sang ika-16 nga siglo. Ang isa ka ngalan sini, nga “Katumbal sang Turko,” nagapahangop nga nakalab-ot ini sa amon paagi sa mga Turko. Sa bisan ano man nga kahimtangan, tubtob karon ang masili nga pula, mahumot, kag matulutam-is nga paprika sang Hungary amo ang paborito sang mga maluyagon sang panimpla sa bug-os nga kalibutan.

Ang mga katumbal nagatubo sa patag nga kaumhan nga may kakikakihon kag balasbalason nga duta  nga nasilakan sing maayo sang adlaw. Ginahanda sang mga mangunguma ang duta para tamnan sa talipuspusan na sang tingadlaw, pagkatapos gid sang pagpangipo sang nagligad nga tuig. Ang pila ka katumbal ginatanom nga liso; ang iban naman ginatanom anay sa isa ka lugar kag ginahalin sa dapat gid nga tamnan sini. Ang mga katumbal nga ginahalin kinahanglan itanom sa isa ka kontrolado nga palibot, subong sang nahanginan-sing-maayo nga greenhouse. Didto ang diutay kaayo nga mga tanom mainandamon nga ginabunyagan, ginaabunuhan, kag ginahilamnan. Antes halinon, amat-amat ini nga ginapadayag sa mga kahimtangan sa guwa.

Pagligad sang anom tubtob walo ka semana, tion na karon nga halinon ang hinunol nga katumbal sa talamnan. Sa Hungary ginahimo ini sa nahauna nga pila ka adlaw sang Mayo. Sa sini nga tion ang mga tanom nagakinahanglan gihapon sing mahalungon nga pag-atipan—dapat ini bunyagan kag bombahan sang mga mangunguma kag lambonan ang palibot sini kon luyag nila nga makaipo sing maayo nga mga katumbal.

Magasugod ang pagpangipo sa katapusan sang Agosto ukon sa pamuno sang Septiembre. Ang berde nga katumbal mangin masili nga pula kon maluto. Magluwas kon ang mga bunga maluto sing dungan, dapat ini ipuon sang kamot sangsa makina. Ano man nga paagi sang pag-ipo ang ginagamit, ang mga katumbal magaagi sa madamo nga pagbag-o sa pisikal kag kemikal antes magamit mo ini sa pagluto. Halimbawa, pagkatapos sang pag-ipo, ang katumbal mawad-an sang kalabanan nga hun-og sini, kag naganubo ang mga nibel sang kalamay kag vitamin-C sini. *

Pagkatapos maipo, ang mga katumbal kinahanglan ibulad kag palutuon. Ang isa ka kinaandan nga paagi sa paghimo sini amo ang pagpakabit sini. Apang sa karon, mas kinaandan na nga ginasulod ang katumbal sa malaba nga sako nga malaka ang paghabol, nga sa sini makalusot ang hangin. Ginabitay ang mga sako sa mga salog ukon sa mga kamalig. Sa tion nga maluto na ini, ang mga katumbal mahimo nga pulbuson agod mangin manamit nga panimpla nga kilala sa tinaga sang Hungary para sa katumbal—paprika.

Ang pila ka sahi sang paprika mahimo nga makahang, ini bangod sang kemikal nga ginatawag nga capsaicin. Ining natural nga produkto ginagamit pa gani sa pagbulong, subong sa pagbulong sang problema sa panunaw kag pagpalanakit bangod sang rayuma. Sa bisan ano man nga kahimtangan, ang pinasahi nga sabor sang paprika—makahang man ukon maalan—isa lamang sang kinaiya sini. Subong pangdekorasyon, ang duag nga mahatag sang paprika sa pagkaon matahom sa mga mata. Kon idugang sa tuluk-on sang manok, nakabulig pa gani ang paprika sa mga munga nga makapangitlog sing mas masili nga mga batog!

Luyag mo bala makatilaw sing pagkaon nga gintimplahan sang paprika? Ngaa indi pagtilawan ang resipe para sa goulash nga ginahatag sa ubos? Subong sang ginasiling namon nga mga taga-Hungary, jó étvágyat!—magkaon kamo sing maayo!

[Footnote]

[Kahon sa pahina 11]

HUNGARIAN GOULASH

1/4 kilos sang karne sang baka nga wala tul-an, kinihad sing kuwadrado

1 ka kutsara nga mantika

1 ka iguigo lang nga kadakuon sang sibuyas bombay, tinuktok

2 ka daku nga liso sang ahos, ginpusa

2 ka kutsara sang matulutam-is nga paprika

2 ka kutsarita nga asin

1/4 nga kutsarita sang caraway seeds (kon luyag)

2 ka iguigo nga kadakuon sang patatas, ginhugasan, ginpanitan, kag ginkihad sing kuwadrado

1 ka diutay nga berde nga katumbal, ginkuhaan sing liso kag tinuktok

2 ka diutay nga kamatis, ginpanitan, ginkuhaan sing liso, kag ginkihad

100 gramos nga egg noodles

Inita ang mantika sa kalaha, kag ilunod ang sibuyas bombay. Gisaha tubtob maghumok. Ilugay ang ahos kag paprika, nagadugang sang diutay nga tubig kon kinahanglanon agod indi masunog. Nian ilunod ang karne kag asin, nagalugay sini sing maayo. Taklubi ang kalaha kag pabukali. Lugaya sa pulupanag-on, nagadugang sang tubig kon kinahanglanon agod indi masunog. Ilunod ang caraway seeds, kon luyag mo. Kon mahumok na ang karne, ilunod ang katumbal, kamatis, kag duha ka litro nga tubig. Paalangayi, taklubi, kag pabukali sing 15 minutos. Ilunod ang patatas kag pabukali tubtob maluto ang patatas (10 tubtob 15 minutos). Timplahi sing asin. Iserbe samtang mainit pa upod sang ginhanda nga egg noodles. Makaigo sa apat tubtob anom ka tawo.