Pagbato sa “Halok” sang Kamatayon

SANG KORESPONSAL SANG MAGMATA! SA BRAZIL

Sa kalinong sang kagab-ihon, samtang mahamuok ang imo katulugon, labi pa ini nga nagapalapit. Indi ini makapukaw sa imo. Ang matuod, indi ka gani matublag samtang ginabaton mo ang makatalagam nga “halok” sini.

INING hilabtero sa kagab-ihon amo ang barber beetle—ginatawag man nga kissing bug—nga madamo sa Bagatnan nga Amerika. Ang madugay nga “halok” sini nga insekto mahimo maglawig sing tubtob sa 15 minutos samtang amat-amat nga ginasuyop sang insekto ang imo dugo. Ang “halok” mismo indi makahalit sa imo. Apang ang mga ipot nga nabilin sa imo panit mahimo nga may diutay kaayo nga organismo nga ginatawag nga Trypanosoma cruzi, ukon T. cruzi sa malip-ot. Kon ini nga parasito makasulod sa imo lawas paagi sa mga mata, baba, ukon pilas, mahimo ini tunaan sing American trypanosomiasis, nga mas nakilala subong Chagas’ disease.

Sa malala nga kahimtangan sini, ang labing talalupangdon nga sintoma sang Chagas’ disease amo ang pagbanog sang mata. Mahimo ini sundan sang pagpalangapoy, hilanat, pagkadula sang gana, ukon lupot. Nian, pagligad sang isa ukon duha ka bulan, ang mga sintoma masami nga nagakadula—bisan wala ginbulong. Apang magaabot pa ang mas malala. Mga 10 tubtob 20 ka tuig pagkatapos sang impeksion, ang biktima mahimo magmasakit sa tagipusuon, lakip ang di-regular nga pitik sang tagipusuon ukon pagpalya sang tagipusuon. *

Ginabulubanta nga tubtob sa 18 milyones ka tawo ang nagamasakit sang Chagas’ disease, kag mga 50,000 ang nagakapatay bangod sini kada tuig. Indi tanan nga biktima direkta nga ginkagat sang bug. Halimbawa, ang pila amo ang mga kabataan nga ginapasuso sang mga iloy nga nagabalatian sini. Mahimo gani mapalaton sang nagamabdos nga babayi ang balatian sa iya wala matawo nga anak ukon malatnan ang iya bata sa tion sang pagkabun-ag. Ang iban pa nga mga paagi sa pagpalaton nagalakip sang pagpatughong sang dugo kag pagkaon sang wala maluto nga pagkaon nga may T.cruzi. *

Ano na ang ginahimo agod mabatuan ang Chagas’ disease? Ang mga pamatay-insekto nangin epektibo sa pagkontrol sang barber beetle. Apang ang pagbomba sing pamatay-insekto sa balay indi maayo, kag dapat ini himuon liwat kada anom ka bulan. Ang Federal University sang Rio de Janeiro nakatukib sing alternatibo—isa ka pintura nga makapatay sing insekto. Gintilawan ang produkto sa 4,800 ka balay. Ang resulta? Duha ka tuig sang ulihi 80 porsiento sa sini ang wala gihapon sing bug! Natukiban man sang mga manugpanalawsaw nga ang mga dahon sang kahoy nga neem, ukon Brazilian cinamomo, may yara indi makahililo kag nagakadunot nga elemento (Azadirachtin) nga wala lamang nagaayo sang nalatnan nga mga insekto kundi nagapugong man sa mga wala sing balatian nga mangin ginhalinan sini.

Bulig Para sa mga Nalatnan

May paglaum pa bala sa minilyon ka tawo nga nalatnan sang Chagas’ disease? Huo. Ang isa ka hubon sang internasyonal nga mga sientipiko nagatinguha sa pagtukib sang sekreto sang 10,000 ka gene sang T. cruzi.  Posible ini nga makahimo sing mga pagtilaw sa pagsayasat, mga bakuna, kag mas epektibo nga mga droga.

Sang Hulyo 1997, ang mga sientipiko nagpadala sang isa sang importante nga mga protina sang T. cruzi sa kahawaan sa salakyan pangkahawaan nga Columbia agod ila matun-an ang pagkahuman sini sa microgravity. Isa ini ka kinahanglanon nga tikang sa paghimo sing mga droga nga bagay sa pagkahuman sang T. cruzi. Ang pagpangita sing bag-o nga mga droga importante, kay sa tion nga makalab-ot na ang balatian sa ulihi nga hut-ong sini, wala sing bulong ang epektibo karon. *

Nagakilala sang mga benepisyo sang maaga nga pagbulong, ang biologo sa Brazil nga si Constança Britto naghimo sing polymerase-chain-reaction nga pagtilaw, nga nagapaposible sang pagsayasat sa sulod sang duha ka adlaw. Apang, sing makapasubo, madamo ang wala gani makahibalo nga may balatian sila samtang yari pa ini sa maaga nga hut-ong sini.

Ang Pagtapna Amo ang Solusyon

Sa paghinakop, ano nga mga pangandam ang imo himuon kon nagapuyo ka sa isa ka duog nga may barber beetle?

▪ Kon magtulog ikaw sa balay nga human sa daga ukon pawod, tinguhai nga maggamit sing muskitero.

▪ Maggamit sing pamatay-insekto. Ginabuhinan sini ang katalagman nga malatnan.

▪ Kapuli ang mga litik kag buslot sa mga dingding ukon kisame, kay mahimo ini buaran sang mga barber beetle.

▪ Hupti nga matinlo ang imo puluy-an, pati na ang likod sang mga retrato kag kasangkapan.

▪ Ibulad sa pulupanag-on ang mga banig kag habol.

▪ Dumduma nga ang mga sapat—ilahas ukon mahagop—mahimo nga mangin mga ginhalinan.

▪ Kon nagaduhaduha ikaw nga ang insekto isa ka barber beetle, dalha ini sa pinakamalapit nga sentro sang ikaayong lawas agod mausisa.

[Mga footnote]

[Kahon sa pahina 13]

Ang Pagkatukib sa Chagas’ Disease

Sang 1909, si Carlos Chagas, nga isa ka taga-Brazil nga doktor, nagtrabaho anay sa Minas Gerais State, Brazil, diin ginapahinay sang malaria ang paghimo sing riles. Nakita niya ang madamo nga pasyente nga may mga sintoma nga tuhay sa bisan anong nakilal-an nga balatian. Natalupangdan man niya nga ang mga balay sa rehiyon madamo sing mga insekto nga ginatawag nga mga barber beetle, nga nagasuyop sing dugo. Sa pag-usisa sang unod sang tinai sang mga insekto, natukiban ni Chagas ang isa ka bag-o nga protozoan. Ginhingadlan niya ini nga Trypanosoma cruzi, sa pagpadungog sa iya abyan, ang sientipiko nga si Oswaldo Cruz. Ang bag-o nga balatian sibu nga ginhingadlan sunod kay Carlos Chagas bangod sang ginhimo niya nga maid-id nga pagpanalawsaw, nga nagdul-ong sa pagkatukib sa sini nga balatian.

[Laragway sa pahina 12, 13]

Ang mga puluy-an sa uma masami nga may mga barber beetle

[Kapsion]

Mga retrato: PAHO/WHO/P. ALMASY