Si Louis Braille—Nagdala sing Kasanag sa mga Bulag

DAW ano ka hamili sa imo ang ikasarang sa pagbasa kag pagsulat? Ang pila mahimo nagapasapayan sini, apang ang pagbasa kag pagsulat amo mismo ang sadsaran sang aton pagtuon. Kon wala sing ikasarang sa pagbasa, indi kita makapanginpulos sa daku nga tambubo sang ihibalo.

Sa ginatos ka tuig, ang nasulat nga tinaga indi magamit sang mga bulag. Apang, sang ika-19 ka siglo, bangod sang pagkabalaka sa ila kahimtangan, isa ka maukod nga pamatan-on ang naghimo sing isa ka paagi sang komunikasyon nga nagbukas sing bag-o nga kahigayunan para sa iya kaugalingon kag sa minilyon pa.

Ang Paglaum Nag-utwas Bangod sang Trahedya

Natawo si Louis Braille sang 1809 sa minuro sang Coupvray sa Pransia, mga 40 kilometros gikan sa Paris. Ang iya amay, si Simon-René Braille, nagapamugon subong manughimo sang kagamitan sa pagpangabayo. Ayhan ang bata nga si Louis masami nagahampang sa talyer sang iya amay. Apang, sang isa ka bes, diri natabo ang isa ka grabe nga aksidente. Nagauyat sing mataliwis nga gamit—ayhan sing duklat—indi hungod nga natuslok sini ni Louis ang iya mata. Ang halit indi na mabulong. Ang malain pa, naglaton ang impeksion sa isa pa niya ka mata. Sa lamharon nga edad nga tres anyos, si Louis nabulag.

Sa panikasog nga himuslan ang kahimtangan, ang mga ginikanan ni Louis kag ang kura paroko, si Jacques Palluy, naghimo sing kahimusan nga makatuon si Louis sa mga klase nga ginahiwat sa lokal nga eskwelahan. Nahangpan ni Louis ang madamo nga bahin sang iya nabatian. Sa katunayan, pila ka tuig nga nanguna sia sa iya klase! Apang limitado lamang ang matun-an sang isa ka bulag nga tawo nga nagagamit sang mga pamaagi nga gindesinyo para sa mga indi bulag. Busa, sang 1819, ginpaeskwela si Louis sa Royal Institute for Blind Youth.

Ang tagtukod sang eskwelahan, si Valentin Haüy, isa anay sang una nga nagtukod sing isa ka programa agod buligan ang mga bulag sa pagbasa. Handum gid niya nga pamatukan ang kinaandan nga pagpati nga ang isa ka bulag indi makabenepisyo gikan sa isa ka pormal nga edukasyon. Ang una nga mga eksperimento ni Haüy nagalakip sang pagpaulbo sa dalagku nagabukol nga mga letra sa madamol nga papel. Bisan pa nga simple lamang, ini nga mga panikasog nagpasad sang sadsaran para sa ulihi nga mga pagpauswag.

Natun-an ni Braille nga basahon ang daku ginpaulbo nga mga letra sa mga libro sang diutay nga librarya ni Haüy. Apang, narealisar niya nga ini nga paagi sa pagtuon mahinay kag indi praktikal. Ti, ang mga letra gindesinyo para sa mga mata—indi sa mga tudlo. Maayo na lang, may isa pa nga nakahangop sini nga mga limitasyon nga nagpakita sa eksena.

Isa ka Ideya Gikan sa Wala Ginapaabot nga Ginhalinan

Sang 1821, sang si Louis Braille 12 anyos pa lang, si Charles Barbier, isa ka retirado nga kapitan sang artileriya sang Pransia, nagduaw sa eskwelahan. Didto ginpresentar niya ang isa ka paagi sang komunikasyon nga ginatawag nga night writing, nga sang ulihi gintawag nga sonography. Ang night writing ginhimo agod magamit sa patag-awayan. Isa ini ka paagi sang komunikasyon nga ginagamit ang igbalatyag sa paghikap, ginagamit ang ginpabukol nga mga pintok nga gin-areglo sa rektanggulo nga porma nga anom ka pintok kataas kag duha ka pintok kasangkad. Ining ideya sang paggamit sing isa ka kodigo sa pagrepresentar sang mga tinaga suno sa tunog ginbaton sa eskwelahan. Mapagsik nga gin-ukuran ni Braille ining bag-o nga paagi kag ginpauswag pa ini. Apang agod mangin mapuslanon gid ini nga sistema, si Braille kinahanglan  mag-ukod. Nagsulat sia sa iya lista-adlawan: “Kon ang akon mga mata indi magasugid sa akon tuhoy sa mga tawo kag mga hitabo, mga ideya kag mga doktrina, dapat ako mangita sing lain nga paagi.”

Busa sa nagsunod nga duha ka tuig, determinado nga nagpanghikot si Braille agod pasimplehon ang kodigo. Sang ulihi, nakahimo sia sing isa ka eksakto kag maayo gid nga paagi pasad sa isa ka cell (ang espasyo nga ginaokupahan sang tubtob sa anom ka pintok sang isa ka karakter sang Braille) nga tatlo lamang ka pintok pataas kag duha ka pintok kasangkad. Sang 1824, sa edad nga 15, nakumpleto ni Louis Braille ang anom-sing-pintok nga cell system. Wala madugay pagkatapos sadto, nagsugod sa pagtudlo si Braille sa eskwelahan, kag sang 1829 ginbalhag niya ang iya pinasahi nga paagi sang komunikasyon nga nakilal-an karon sunod sa iya ngalan. Magluwas sa diutay nga mga pagbag-o, ang iya sistema nagapabilin gihapon nga wala magbag-o tubtob karon.

Paghimo sa Braille nga Matigayon sa Bug-os nga Kalibutan

Sang talipuspusan sang katuigan 1820 ang nahauna nga libro nga nagapaathag sa ginpaulbo-nga-pintok nga imbension ni Braille ginbalhag; apang ang imbension wala gilayon ginbaton sing lapnag. Bisan sa eskwelahan, pormal lamang nga ginbaton ang bag-o nga kodigo sang 1854—duha ka tuig nga napatay si Braille. Apang, ining maayo gid nga paagi nagbantog sang ulihi.

Ang pila ka organisasyon nagbalhag sing literatura sa Braille. Ang Watchtower Society nagsugod sa pagbalhag sini nga materyal sang 1912, sang ang kodigo ginapasibu pa para sa nagahambal-sing-Ingles nga kalibutan. Sa karon, nagagamit sing moderno nga mga paagi sa pag-imprinta sang Braille, ang Sosiedad nagahimo sang ginpaulbo nga minilyon ka pahina kada tuig sa walo ka lenguahe kag ginapanagtag ini sa 70 ka pungsod. Sining karon lang, gindoble sang Sosiedad ang produksion sini agod matatapan ang nagadamo nga pangabay sang mga literatura sang Biblia sa Braille.

Sa karon ang simple, ginhimo-sing-maayo nga kodigo sang Braille nagapaposible nga ang nasulat nga pulong matigayon sang minilyon nga may diperensia sa panulok—ini bangod sa dedikado nga mga panikasog sang isa ka pamatan-on sang halos 200 ka tuig na ang nagligad.

[Kahon/Mga laragway sa pahina 15]

PAGBASA SA BRAILLE

Ang Braille ginabasa halin sa wala pa tuo, nga nagagamit sing isa ukon duha ka kamot. May yara 63 ka posible nga kombinasyon sang mga pintok sa tagsa ka Braille cell. Busa, ang tanan nga letra kag tanda sa kalabanan nga alpabeto sarang mahatagan sing isa ka espesipiko nga kombinasyon sang mga pintok. Ang pila ka lenguahe nagagamit sing ginpalip-ot nga porma sang Braille, diin ang pila ka cell nagarepresentar sa masunson ginagamit nga kombinasyon sang mga letra ukon bug-os nga mga tinaga. Ang iban nangin tuman ka sampaton sa Braille amo nga mabasa nila ang tubtob sa 200 ka tinaga kada minuto!

[Mga laragway]

Ang nahaunang napulo ka letra nagagamit lamang sing mga pintok sa naibabaw nga duha ka raya

Ang masunod nga napulo ka letra nagadugang sang ubos-nawala nga pintok sa tagsa sang nahaunang napulo ka letra

Ang katapusan nga lima ka letra nagadugang sang naubos nga mga pintok sa nahaunang lima ka letra; ang letra nga “w” wala malakip bangod gindugang ini sa Pranses nga alpabeto sang ulihi

[Ginkuhaan sang laragway sa pahina 14]

Portrait: © Maison Natale de Louis Braille - Coupvray,

France/Photo Jean-Claude Yon