Ang mga Piramide sang Mexico

SANG KORESPONSAL SANG MAGMATA! SA MEXICO

NAHIBALUAN sang kalabanan nga tawo karon ang tuhoy sa mga piramide sang Egipto. Sa Amerika man, natukiban sang mga arkeologo ang madamong daw piramide nga tinukod, ilabi na sa Mexico. Kaangay sa mga katumbas sini sa Egipto, ang mga piramide sa Mexico madamo na nga siglo ang kadugayon kag ginalikupan sing misteryo.

Ang piramide sa Egipto isa ka lulubngan sa sulod sang isa ka daku nga bungyod sang mga bato nga natangkas sing alangay. Ang nasulod nga mga alagyan nagapadulong sa lulubngan, ang labing importante nga bahin sang piramide. Apang, ang piramide sa Mexico isa ka daku nga tumpok sang duta nga may isa ka templo sa putukputukan kag may hagdanan sa guwa nga maagihan pakadto sa putukputukan. Magluwas sa pila, ang mga piramide nga masapwan sa Amerika indi mga lulubngan.

Teotihuacán—“Ang Siudad sang mga Dios”

Ang isa sang labing tumalagsahon nga mga duog sang piramide sa Mexico amo ang Teotihuacán. Nahamtang mga 50 kilometros sa aminhan-sidlangan sang Mexico City, ang Teotihuacán isa gihapon ka misteryo sa mga antropologo kag mga arkeologo. Ining dumaan nga siudad ginbayaan sang mga manunukod sini kapin sa 500 ka tuig antes magluntad ang kultura sang Aztec. Ang ngalan nga Teotihuacán, gikan sa Nahuatl nga lenguahe, nagakahulugan sing “Ang Siudad Sang mga Dios” ukon “Kon Diin ang mga Tawo Nangin Dios.” Ginapatihan nga ang mga Aztec amo ang naghingalan sang siudad sang ginduaw nila ini.

Ang isa sang mga editor sang National Geographic nga magasin, si George Stuart, nagpaathag nga ang “Teotihuacan amo ang una nga matuod nga sentro sang siudad sa Nakatundan nga Hemisperio . . . Gintukod ini sang pagsugod sang Cristianong dag-on, nagluntad sing mga pito ka siglo, nian nangin kasaysayan na lamang. Sa putukputukan sang pagtin-ad sini, sang mga A.D. 500, ginabulubanta nga may populasyon ini nga mga 125,000 tubtob 200,000 ka tawo.”

Halos sa sentro mismo sang siudad ang daku nga Piramide sang Adlaw. May kadakuon ini nga mga 220 metros por 225 metros sa kunsaran sini, kag nagataas sing lima ka hagdanhagdan tubtob sa kataason sini karon nga mga 63 metros. Agod makalab-ot sa ibabaw sang piramide, kinahanglan sakaon sang isa ang kapin sa 240 ka halintang. Sa naaminhan nayon sang dumaan nga siudad amo ang Piramide sang Bulan, nga ang putukputukan sini 40 metros ang kataason. May mga templo anay sa ibabaw sining duha ka dalagku nga piramide.

Sining nagligad nga mga dekada madamo na ang nahibaluan tuhoy sining mga piramide. Apang, subong sa ginsiling ni Stuart, “halos wala kita sing nahibaluan tuhoy sa mga ginhalinan sang mga taga-Teotihuacan, kon ano ang ila nga lenguahe, kon paano gin-organisar ang ila katilingban, kag kon ano ang gintunaan sang ila pagkapukan.”

Iban nga mga Duog sang Piramide

Sa tunga mismo sang Mexico City, makaduaw ang isa sa Panguna nga Templo sang mga Aztec. Bisan wala sing piramide nga makita, ang kagulub-an sang isa ka tinukod sang piramide nga amo ang sadsaran sang Panguna nga Templo makita gihapon. Natukiban sang mga arkeologo ang duha ka altar diin gindaga ang mga tawo.

Ang Chichén Itzá amo ang isa sang ginakadtuan pirme nga mga duog sang piramide sa Mexico. May madamong dumaan nga kagulub-an sa rehiyon sang Maya, apang amo ini ang pinakamahapos kadtuan bangod malapit ini sa siudad sang Mérida sa Yucatán. Bisan pa nga gintukod sa teritoryo sang Maya, ang mga tinukod nagapakita nga ang Toltec may impluwensia sadto sa sini nga mga rehiyon. Ang pila ka tinukod nagapakita sang tumalagsahon nga ihibalo sang mga manunukod sa matematika kag astronomiya.

 Sa Palenque, makita sang mga bisita ang daku nga mga tinukod sa Maya nga ginpalibutan sang kagulangan sang Chiapas. Lakip sa madamo nga piramide kag tinukod amo ang Palasyo kag ang Templo sang mga Sinulatan. Ang Templo sang mga Sinulatan “amo ang isa sang labing bantog nga templo sa bug-os nga Mesoamerica bangod indi lamang ini ang sadsaran sang isa ka templo katulad sang tanan nga iban pa, kundi isa man ka lulubngan,” paathag sang libro nga The Mayas—3000 Years of Civilization. “Sa sulod may nagaarko nga hagdanan nga nagapaubos sa labing matahom nga hulot lulubngan nga natukiban sa duog sang Maya.” Ang lulubngan ginbuhat para sa isa ka gobernador nga nagkabuhi sang ikapito nga siglo​—⁠si Pacal, ukon si Uoxoc Ahau.

Pila lamang ini sang mga piramide sa Mexico. Ang iban pa nga mga kagulub-an kag mga piramide masapwan sa madamo nga duog sa bug-os nga pungsod. May dalagku man nga mga piramide sa Guatemala kag Honduras. Ining tanan dumaan nga mga tinukod nagapakita nga ang mga pumuluyo sang Mesoamerica maluyagon gid sang mas mataas nga duog agod tukuran sang ila mga duog sang pagsimba. Si Walter Krickeberg, awtor sang libro nga Las Antiguas Culturas Mexicanas, nagsulat: “Ang kinabatasan nga pagtukod sing mga templo sa nagahagdanhagdan nga sadsaran naghalin sa dumaan nga pagsimba sa mataas nga mga duog.” Sia nagdugang: “Samtang ginakabig naton ang langit nga kaangay sang isa ka ‘nagaarko nga atop,’ para sa iban nga tawo nagarepresentar ini sa isa ka bukid diin ang adlaw nagabutlak sa aga kag nagasalop sa gab-i; busa, ang mga kilid sini nagahagdanhagdan kaangay sadtong dalagku nga tinukod. Sa amo, ang ‘artipisyal nga bukid’ . . . ginhimo nga isa ka nagahagdanhagdan nga piramide kag, subong sang mahinakop sa mga leyenda kag mga kinabatasan, ginhimo nga simbulo sang langit sang madamo nga tawo sa Mesoamerica.”

Ini nga ideya mahimo magpahanumdom sa mga Estudyante sang Biblia sa kasaysayan sang Biblia tuhoy sa Torre sang Babel, nga nahamtang sa isa ka siudad nga nakilal-an sang ulihi nga Babilonia. Ang Genesis 11:4 nagasiling sa mga manunukod sini nga torre: “Karon nagsiling sila: ‘Kari kamo! Magtukod kita sing isa ka siudad kag isa man ka torre nga ang ukbong sini magalambot sa mga langit, kag maghimo kita sing bantog nga ngalan para sa aton kaugalingon.’ ” Indi tanto kalayo gikan sa mga kagulub-an sang Babilonia, natukiban sang mga arkeologo ang mga tinukod sang piramide nga nakilal-an subong mga ziggurat.

Ang sahi sang pagsimba nga naghalin sa Babilonia naglapnag sa madamo nga bahin sang kalibutan, nga mahimo nakalambot pa gani sa duog nga nakilal-an subong Mexico. Indi katingalahan kon ang mga ziggurat sang Babilonia subong man ang relihion nga ginbuhat didto mga sulundan anay sang makatalanhaga kag dalagku nga mga piramide sang Mexico.

[Laragway sa pahina 28]

Teotihuacán

[Kapsion]

CNCA.-INAH.-MEX Reproducción Autorizada por el Instituto Nacional de Antropología e Historia

[Laragway sa pahina 29]

Palenque