Nagtuhaw Lamang Bala ang mga Elemento?

“ANG tanan nga butang sa Uniberso, bisan ang pinakamalayo nga bituon, nahuman sa mga atomo,” paathag sang The Encyclopedia of Stars & Atoms. Ang indibiduwal nga mga atomo tuman ka diutay agod makita, apang kon tingubon nagahuman ini sing pamilyar nga kemikal nga mga elemento. Ang pila sini nga mga elemento mga solido nga sarang naton makita; ang iban naman indi makita nga mga gas. Natabuan lamang bala ang pagluntad sining tanan nga kemikal nga elemento?

Ang Elemento Numero 1 Tubtob 92

Bisan pa nga ang hidroheno amo ang pinakasimple sa tanan nga atomo, ginagatungan sini ang mga bituon kaangay sang aton adlaw kag importante ini sa kabuhi. Ang isa ka atomo sang hidroheno may isa ka proton sa nucleus (alibutod) sini kag isa ka electron nga nagalibot sa sina nga nucleus. Ang iban pa kemikal nga mga elemento, subong sang karbon, oksiheno, bulawan, kag merkuryo, nahuman sa mga atomo nga may madamo nga electron nga nagalibot sa nu­cleus nga may madamo nga proton kag neutron.

Sang nagligad nga mga 450 ka tuig, 12 lamang ka kemikal nga elemento ang nakilal-an. Samtang kapin pa ang natukiban, natalupangdan sang mga sientipiko ang mahim-ong nga sistema sini. Kag sang ginbutang ang mga elemento sa isa ka tsart nga nagakubay kag nagaidas, natukiban sang mga sientipiko nga ang mga elemento sa isa ka idas may magkaanggid nga mga kinaiya. Apang may mga kal-ang man sa tsart, nga nagarepresentar sa wala pa makilal-an nga mga elemento. Bangod sini, napaktan sang Ruso nga sientipiko nga si Dmitry Mendeleyev ang pagluntad sang elemento nga may atomiko nga numero 32, ang germanium, subong man ang duag sini, kabug-aton, density, kag temperatura agod matunaw. “Ang pakot [ni Mendeleyev] tuhoy sa iban pa wala makilal-i nga mga elemento​—⁠ang gallium kag scandium—nangin sibu man katama,” siling sang 1995 nga libro sa siensia nga Chemistry.

Sang ulihi, ginpakot sang mga sientipiko ang pagluntad sang iban pa wala makilal-i nga mga elemento kag ang pila sang mga kinaiya sini. Natukiban sang ulihi ang tanan sang wala anay makilal-i nga mga elemento. Wala na sing mga kal-ang sa tsart. Ang mahim-ong nga sistema sang mga elemento ginapasad sa kadamuon sang mga proton sa nucleus sang mga atomo sini, sugod sa elemento numero 1, ang hidroheno, kag padayon tubtob sa katapusan nga elemento nga masami nga makita sing kinaugali sa duta, ang numero 92, ang uranium. Natabuan lamang bala ini?

Binagbinaga man ang pagkananuhaytuhay sang kemikal nga mga elemento. Ang bulawan kag merkuryo mga elemento nga may pinasahi nagabadlak nga mga duag. Ang isa solido, kag ang isa naman likido. Apang, nagasundanay sila subong elemento numero 79 kag 80. Ang atomo sang bulawan may 79 ka electron, 79 ka proton, kag 118 ka neutron. Ang atomo sang merkuryo sobra lang sing isa ka electron, isa ka proton, kag halos pareho ang kadamuon sang neutron.

Natabuan lamang bala nga ang diutay kaayo nga kinatuhayan sa sistema sang magamay nga mga  bahin sang atomo nagaresulta sa amo sini nga pagkananuhaytuhay sang mga elemento? Kag kamusta naman ang mga puwersa nga nagahugpong sa magamay nga mga bahin sang atomo? “Halin sa pinakagamay nga bahin tubtob sa pinakadaku nga galaksiya sini, ang tanan nga butang sa Uniberso nagasunod sang mga pagsulundan nga ginalaragway sang mga kasuguan sang pisika,” paathag sang The Encyclopedia of Stars & Atoms. Hunahunaa lamang ang mahimo matabo kon maglain ang isa sining mga pagsulundan. Halimbawa, ano abi kon bag-uhon ang puwersa nga nagahupot sa mga electron sa paglibot sa nucleus sang isa ka atomo?

Pisikal nga mga Puwersa nga Ginpasibu sing Mahalungon

Binagbinaga ang mga resulta kon ginbuhinan ang puwersa nga electromagnetic. “Indi na matingob ang mga electron sa mga atomo,” siling ni Dr. David Block sa iya libro nga Star Watch. Ano gid bala ang kahulugan sina? “Kuntani may isa kita ka uniberso nga wala sing kemikal nga mga reaksion ang posible!” dugang niya. Nagapasalamat gid kita sa permanente nga mga kasuguan nga nagapaposible sang kemikal nga mga reaksion! Halimbawa, ang duha ka atomo sang hidroheno nagatingob sa isa ka atomo sang oksiheno agod mangin isa ka molekula sang hamili nga tubig.

Ang puwersa nga electromagnetic mga 100 ka beses nga mas maluya sangsa mabaskog nga nuklear nga puwersa nga nagahugpong sang nucleus sang mga atomo. Ano ayhan ang matabo kon ginbag-o ini nga ratio? “Kon ang relatibo nga mga kabaskugon sang nuklear kag electromagnetic nga mga puwersa magkatuhay sing diutay nian ang mga atomo sang karbon indi mahimo magluntad,” paathag sang mga sientipiko nga sanday John Barrow kag Frank Tipler. Kon wala sing karbon, wala man sing kabuhi. Ang mga atomo sang karbon nagarepresentar sa 20 porsiento sang kabug-aton sang tanan buhi nga organismo.

Importante man ang kabaskugon sang puwersa nga electromagnetic kon ipaanggid sa puwersa sang grabidad. “Ang pinakadiutay nga pagbag-o sa relatibo nga mga kabaskugon sang mga puwersa sang grabidad kag electromagnetic,” paathag sang magasin nga New Scientist, “magahimo sa mga bituon kaangay sang Adlaw nga mangin mga blue giant [tuman kainit para sa kabuhi] ukon mga red dwarf [indi bastante ang kainiton agod makasakdag sang kabuhi].”

Ang isa pa ka puwersa, ang maluya nga puwersa nuklear, nagakontrol sang kadasigon sang nuklear nga mga reaksion sa adlaw. “Iguigo lang ang kaluyahon sini agod masunog ang hidroheno sa adlaw sing mahinay kag dalayon,” paathag sang pisiko nga si Freeman Dyson. Madamo pa nga halimbawa ang sarang mahatag agod ipakita kon paano nagadepende ang aton kabuhi sa balanse gid nga mga kasuguan kag mga kahimtangan sa uniberso. Ang manunulat sa siensia nga si Propesor Paul Davies nagpaanggid sining bug-os uniberso nga mga kasuguan kag mga kahimtangan sa isa ka sistema sang mga buton kag nagsiling: “Daw subong bala nga ang lainlain nga mga buton dapat napasibu sing mahalungon gid agod ang uniberso bagay puy-an.”

Madugay na antes pa natukiban ni Sir Isaac Newton ang kasuguan sang grabidad, ginpatuhuyan sang Biblia ining permanente nga mga pagsulundan ukon mga kasuguan. Ginpamangkot si Job: “Ginpahibalo mo bala ang mga pagsulundan nga nagagahom sa kalangitan, ukon nagapat-od sang mga kasuguan sang kinaugali sa duta?” (Job 38:33, The New English Bible) Ginapaubos kita sang iban pa nga mga pamangkot, “Diin ka bala sang ginpasad ko ang duta?” kag, “Sin-o ang nagpat-od sang mga takus sini, pananglit nga nahibaluan mo?”​—⁠Job 38:4, 5.

[Kahon sa pahina 6]

IMPORTANTE NGA MGA ELEMENTO

Ang kemikal nga mga elemento nga hidroheno, oksiheno, kag karbon nagahuman sa mga 98 porsiento sang mga atomo sa imo lawas. Ang masunod amo ang nitroheno, nga nagahuman sa dugang pa nga 1.4 porsiento. Ang iban nga mga elemento diutay kaayo apang importante gid sa kabuhi.

[Tsart/Diagram sa pahina 6, 7]

(Para sa kabug-usan sang teksto, tan-awa ang publikasyon)

Sa tion sang pagbalhag, napatubas sang mga sientipiko ang elemento numero 93 pataas, tubtob kag lakip ang elemento numero 118. Sing mapaktan, nahisanto gihapon ini nga mga elemento sa sistema sang “periodic table.”

[Kapsion]

Tiliman-an: Los Alamos National Laboratory

Ngalan sang elemento Simbulo Atomiko nga numero (kadamuon sang proton)

hydrogen H 1

helium He 2

lithium Li 3

beryllium Be 4

boron B 5

carbon C 6

nitrogen N 7

oxygen O 8

fluorine F 9

neon NE 10

sodium Na 11

magnesium Mg 12

aluminum A1 13

silicon Si 14

phosphorus P 15

sulfur S 16

chlorine C1 17

argon Ar 18

potassium K 19

calcium CA 20

scandium Sc 21

titanium Ti 22

vanadium V 23

chromium Cr 24

manganese Mn 25

iron Fe 26

cobalt Co 27

nickel Ni 28

copper Cu 29

zinc Zn 30

gallium Ga 31

germanium Ge 32

arsenic As 33

selenium Se 34

bromine Br 35

krypton Kr 36

rubidium Rb 37

strontium Sr 38

yttrium Y 39

zirconium Zr 40

niobium Nb 41

molybdenum Mo 42

technetium Tc 43

ruthenium Ru 44

rhodium Rh 45

palladium Pd 46

silver Ag 47

cadmium Cd 48

indium In 49

tin Sn 50

antimony Sb 51

tellurium Te 52

iodine I 53

xenon Xe 54

cesium Cs 55

barium Ba 56

lanthanum La 57

cerium Ce 58

praseodymium Pr 59

neodymium Nd 60

promethium Pm 61

samarium Sm 62

europium Eu 63

gadolinium Gd 64

terbium Tb 65

dysprosium Dy 66

holmium Ho 67

erbium Er 68

thulium Tm 69

ytterbium Yb 70

lutetium Lu 71

hafnium Hf 72

tantalum Ta 73

tungsten W 74

rhenium Re 75

osmium Os 76

iridium Ir 77

platinum Pt 78

gold Au 79

mercury Hg 80

thallium Ti 81

lead Pb 82

bismuth Bi 83

polonium Po 84

astatine At 85

radon Rn 86

francium Fr 87

radium Ra 88

actinium Ac 89

thorium Th 90

protactinium Pa 91

uranium U 92

neptunium Np 93

plutonium Pu 94

americium Am 95

curium Cm 96

berkelium Bk 97

californium Cf 98

einsteinium Es 99

fermium Fm 100

mendelevium Md 101

nobelium No 102

lawrencium Lr 103

rutherfordium Rf 104

dubnium Db 105

seaborgium Sg 106

bohrium Bh 107

hassium Hs 108

meitnerium Mt 109

110

111

112

114

116

118

[Diagram]

(Para sa kabug-usan sang teksto, tan-awa ang publikasyon)

Ang kahim-ong kag paghisantuanay bala sang mga elemento sa “periodic table” natabuan lamang ukon intelihente nga desinyo?

Atomo sang helium

Electron

Proton

Neutron

 [Diagram/Laragway sa pahina 7]

(Para sa kabug-usan sang teksto, tan-awa ang publikasyon)

Ano ang ginbangdan sang mahalungon nga pagkasibu sang apat ka pisikal nga puwersa?

ELECTROMAGNETISMO

MABASKOG NGA NUKLEAR NGA PUWERSA

GRABIDAD

MALUYA NGA NUKLEAR NGA PUWERSA

Molekula sang tubig

“Nucleus” sang atomo

Blue giant

Red dwarf

Adlaw