Pagduaw sa Isa ka Botika sang Tsino

PILA ka adlaw na nga nagamasakit si Kwok Kit, gani namat-od sia nga magpakonsulta sa doktor. Bangod Tsino, ginpili niya ang doktor nga nagareseta sing tradisyunal nga bulong sang mga Tsino. May kilala ang isa ka abyan sang pamilya sing amo sina nga doktor, nga nagapanag-iya kag nagapalakat sang isa ka balaligyaan sang mga bulong nga kahoykahoy nga malapit lang. Ang abyan nagsiling kay Kwok Kit nga sarang makahimo ang doktor sing herbal tea ukon tsa gikan sa bulong nga kahoykahoy nga makapaayo sang iya balatian.

Sa Tsina, subong man sa kalabanan nga Bagatnan-sidlangan sang Asia, ang pagkadto sa isa ka doktor tuhay gid sa pagkadto sa doktor sang mga taga-Nakatundan. Sa Katundan ang pagduaw sa doktor masami nagalakip sang pagpaiskedyul, pagkadto sa klinika sang doktor, pagpaeksamin, kag pagbaton sing isa ka reseta. Nian ang pasyente nagakadto sa botika sa pagbakal sang ginreseta. Sa isa ka Tsino nga doktor, simple lang ang paagi. Nagakadto ka sa isa ka balaligyaan sang mga bulong nga kahoykahoy, diin halos pirme may residente nga herbalista nga isa man ka doktor sang mga medisina sang Tsino. Sarang niya ikaw matan-aw, masayasat ang imo balatian, matakus ang ginreseta nga kahoykahoy, kag matudluan kon paano ini imnon​—⁠ining tanan sa isa lamang ka malip-ot nga pagduaw!⁠ *

Mga Kahoykahoy Subong Bulong?

Samtang ang kalabanan nga taga-Nakatundan naanad na sa mga pildoras, mga kapsula, kag mga indyeksion, ini nga sahi sang medisina medyo bag-o pa lang. Sa sulod sang linibo ka tuig, ang katawhan nagsandig sa kinaugali nga mga pamaagi sang pagbulong. Ang Hebreo nga mga manugbulong sa mga panahon sang Biblia, halimbawa, naggamit sing mga bulong subong sang lana, balsamo, kag alak. (Isaias 1:​6; Jeremias 46:​11; Lucas 10:34) Ang mga inughampol nga ginhimo gikan sa binulad nga igos gingamit sa pagbulong sa mga hubag.​—⁠2 Hari 20:⁠7.

Sa katunayan, halos tanan nga pungsod ukon katawhan sa isa ka tion naggamit anay sing mga kahoykahoy kag mga sinamo sang lainlain nga mga kahoykahoy agod bulngon ang mga masakit kag mga balatian.  Bisan ang madamo nga panimpla nga ginagamit karon sa pagluto ginagamit anay bangod sang kapuslanan sini sa pagbulong. Wala ginasiling nga ini nga mga buhat pirme nagamadinalag-on. Sa kabaliskaran, ang disparatis kag pagkaignorante masami nga nadalahig. Walay sapayan sina, ini nga mga pamaagi sang pagbulong sa masakiton ginahimo na sa sulod sang mga milenyo. Bisan ang pila sang labing kinaandan nga mga bulong karon naghalin sa mga tanom.

Ang Teoriya kag Paggamit sing mga Bulong sang mga Tsino

Ang pagbulong sa balatian paagi sa mga kahoykahoy nga bulong isa ka importante nga bahin sang kasaysayan sang mga Tsino. Ginakilala sang leyenda si Huang Di, ang Dalag nga Emperador, subong ang naghimo sang Nei Jing, ang pagsulundan sang internal medicine, nga ginagamit gihapon sang mga manugbulong sa Tsina. * Ini nga pagsulundan, nga ang petsa sang pagsulat ginabaisan, nagabinagbinag sang madamo sang topiko nga mahimo nga ginapaathag man sang libro sa medisina sang Nakatundan. Wala lamang sini ginabinagbinag ang tuhoy sa mga pagsayasat, mga sintoma, mga gintunaan, pagbulong, kag pagtapna sang mga balatian kundi ang anatomiya man kag mga pagpanghikot sang lawas.

Subong sang kalabanan nga ihibalo sa Bagatnan-sidlangan nga Asia, ang yin-yang nga doktrina may masangkad nga impluwensia sa teoriya kag paggamit sing medisina sang mga Tsino. Sa sini nga kahimtangan, ang yin nagarepresentar sa mabugnaw kag ang yang nagarepresentar sa mainit​—⁠nagarepresentar man sila sa madamo pa nga nagasumpakilay nga mga kahimtangan.⁠ * Dugang pa, ang sentro nga mga bahin sang lawas, nga naangot sa acupuncture, ginatulutimbang sa pagsayasat kag pagbulong. Ang mga kahoykahoy kag mga pagkaon nga ginatamod nga mabugnaw ukon mainit ginareseta sa pagbato sa pagkadi-balanse sang yin-yang sa pasyente.

Halimbawa, ang isa ka pasyente nga may hilanat ginakabig nga mainit, busa ang mga kahoykahoy nga nagapabugnaw dapat ireseta. Bisan pa nga ang yin-yang mahimo wala na ginasambit sing espesipiko, amo gihapon nga mga prinsipio ang ginagamit sa pagpat-od kon paano bulngon ang isa ka pasyente. Apang paano nagasayasat ang doktor sa medisina sang mga Tsino? Kag ano gid bala ang isa ka balaligyaan sang mga bulong nga kahoykahoy? Agod  mahibaluan, ngaa indi naton sundan si Kwok Kit sa balaligyaan nga ginrekomendar sang iya abyan?

Ang Tumalagsahon nga Balaligyaan sang mga Bulong nga Kahoykahoy

Makapakibot gid! Karon nga adlaw kinahanglan maghulat si Kwok Kit agod makapakigkita sa doktor. Daw may epidemya sang trangkaso ukon kataro, busa may duha ka pasyente nga nauna sa iya. Malibot kita sa balaligyaan samtang nagahulat.

Sa pagsulod naton, ang una nga mga butang nga makatawag sang aton igtalupangod amo ang mga tumpok sang uga nga mga butang​—mga uhong, mga tuway, mga abalone, mga igos, mga liso, kag iban nga kalan-on​—⁠ang tanan ginabutang sa bukas nga kahon sa alagyan. Huo, may mga pagkaon nga sarang matigayon diri. Apang ang pila sini mahimo man mangin bahin sang mga reseta.

Sa paglabay sa sini nga mga butang, matalupangdan naton ang kristal nga mga estante sa magtimbang sang medyo makitid nga balaligyaan. Ining mga estante nagaunod sing talagsahon ukon pinasahi nga mga kahoykahoy, mga mineral, kag uga nga mga bahin sang sapat, nga mahal ang presyo. Nagahimutad sini, nakita naton ang sungay sang usa, mga perlas, kag uga nga mga halo kag mga sea horse, subong man ang iban pa pinasahi nga mga butang. Tubtob sining nagliligad lang nga mga tuig, ang mga sungay sang rhinoceros, apdo sang oso, kag iban nga mga bahin sang sapat kaangay sini sarang makita sa mga estante, apang ining mga butang ginadumilian na karon.

Sa isa ka hilit sang balaligyaan, nakita namon ang mga pinutos sang ginsamo nga mga kahoykahoy para sa kinaandan nga mga balatian subong sang kataro kag nagakutoy nga tiyan kag subong man ang mga koleksion sang nasulod-sa-botelya nga mga bulong nga kahoykahoy nga gikan sa Tsina. Sugiri lang ang kabulig ukon tindero sang balaligyaan kon ano ang imo problema, kag magarekomendar sia sing nasulod-sa-botelya nga produkto ukon magahatag sa imo sang isa ka putos sang ginsamo nga mga kahoykahoy kag tudluan ka kon paano ini timplahon sa puluy-an.

Sa isa ka bahin sang dingding sa likod sang kabulig sang balaligyaan, makita naton ang mga estante nga may nagakubay nga mataas nga mga garapon  nga nagaunod sang lainlain nga binulad nga mga gamot, mga dahon, kag mga sanga. Amo ini ang mga bulong nga kahoykahoy nga kilala na sang bumalakal kag sarang mabakal para sa ila himua-sing-kinaugalingon nga mga pagbulong ukon para sa pagluto. Sa pihak nga bahin sang balaligyaan, may isa ka kabinet nga tubtob kisame ang kataason nga may madamo nga idas sang daan na nga mga hunoshunos. Ginatawag ini nga baizigui, ukon “kabinet sang isa ka gatos ka kabataan,” bangod mahimo may isa ka gatos ukon kapin nga hunoshunos sa sini nga sahi sang kabinet sang mga bulong nga kahoykahoy. Ini nga mga hunoshunos nagapahapos sang pagkuha sang pirme ginagamit nga mga kahoykahoy sa mga reseta, ang pirme gid ginagamit makita sa mga duog nga madali malab-ot. Indi na makatilingala nga wala sing ngalan ini nga mga hunoshunos. Nahibal-an na sang eksperiensiado nga mga kabulig kon diin nahamtang ang tagsa ka kahoykahoy.

Talupangda kon daw ano ka sampaton nga ginakilo sang kabulig ang mga kahoykahoy para sa babayi nga iya ginabaligyaan. Nagagamit sia sing isa ka diutay apang sibu nga timbangan sa Asia​—⁠isa ka lipak nga may linya kag mga numero kag may matipulon nga bandihado nga nagakabit gikan sa tatlo ka higot sa isa ka punta kag isa ka mahulaghulag nga inugpabug-at sa pihak nga punta. Nahibaluan niya nga ang pila ka kahoykahoy mahimo nga makamamatay kon masobrahan, busa dapat sia maghalong sa iya mga pagtakus. Indi tanan ginakilo. Karon makita naton sia nga nagapudyot sing mga tunga sa hakop sang tagsa ka pila ka kahoykahoy gikan sa nagkalainlain nga hunoshunos kag ginabutang ini sa pulutsan nga papel. Huo, husto ang imo nakita, ini nga reseta nagalakip man sang balayan sang gangis. Samtang ginaputos niya ini, ginatudluan niya ang babayi kon paano timplahon ini nga bulong.

Ang kahoykahoy nga mga bulong ginahanda kag ginainom sa nagkalainlain nga paagi. Ang iban pinulbos. Ang pasyente nagatunaw sini sa mainit nga tubig kag nian ginainom ang tinimpla. Ang iban mga pasta. Ginainom ini upod sa dugos ukon sa pila ka porma sang alkoholiko nga ilimnon. Apang, ini nga babayi ginsilingan nga gamiton ang labing kinaandan nga paagi sa paghanda, nga amo, ang paglaga. Buot silingon nga lagaon niya ang mga kahoykahoy sa kolon sing mga isa ka oras. Nian imnon niya ini kada pila ka oras. Kon kinahanglan sa ulihi sang babayi ang dugang pa sang ginreseta sa iya, dapat lang sia magbalik sa balaligyaan para sa dugang nga suplay.

Nag-abot na gid man ang turno ni Kwok Kit nga makigkita sa doktor. Apang ang doktor wala maglantaw sang presyon sang iya dugo ukon mamati sa pitik sang iya tagipusuon. Sa baylo, ginapamangkot niya si Kwok Kit sang iya mga sintoma. Kamusta ang iya pagtulog? Kamusta ang iya panunaw, gana, pamus-on, temperatura, kag kahimtangan sang iya panit kag kolor? Gintan-aw sang doktor ang iya mga mata kag ang duag sang nagkalainlain nga bahin sang iya dila. Karon ginatan-aw niya ang pulso ni Kwok Kit sa duha ka bulutkunan sa pila ka posisyon kag nagkalainlain nga pagduon, isa ka pamaagi nga ginapatihan nga nagasugid sang kahimtangan sang nagkalainlain nga organo kag mga bahin sang lawas. Ti, ginatalupangod pa gani sang doktor ang bisan anong di-kinaandan nga baho nga iya masimhot! Ang resulta? Indi katingalahan nga may trangkaso si Kwok Kit. Kinahanglan niya ang pahuway kag ang madamo nga likido upod ang reseta nga dapat niya lagaon kag imnon. Ang resulta nga herbal tea mapait, apang magapaayo ini sa iya. Dugang sa pagsiling kay Kwok Kit kon ano nga mga pagkaon ang indi niya dapat kaunon, mainayuhon pa gani nga nagreseta ang doktor sing isa ka gin-atsara nga plum nga magabilin sing manamit nga damil sa baba ni Kwok Kit pagkatapos nga mainom niya ang iya bulong.

Busa, naglakat si Kwok Kit nga dala ang putos sang mga kahoykahoy. Ang pagkadto sa doktor kag bulong nagbili lamang sa iya sing kubos sa $20​—⁠barato gid kaayo. Bisan pa nga ang mga kahoykahoy indi makapaayo sing milagruso, si Kwok Kit magaayo sa pila lang ka adlaw. Apang indi gid sia dapat magsala subong sa ginahimo sang iban, ang paghunahuna nga mas maayo kon mas madamo. Indi katingalahan nga mabalitaan ang tuhoy sa mga tawo nga nagaantos sing grabe nga reaksion bangod nasobrahan sang pila ka kahoykahoy.

Sa pila ka pungsod may diutay ukon wala sing mga talaksan sa pagkontrol sa mga kahoykahoy ukon sa mga manugbulong nga nagagamit sing tradisyunal nga medisina sang mga Tsino. Nagbukas ini sing kahigayunan sa pagpangdaya kag sa pagbaligya pa gani sing makatalagam nga mga miskla sang kahoykahoy nga ginahatag subong bulong. Halangpunon, nian, nga kon tuhoy sa pagpili sing isa ka tradisyunal nga doktor nga Tsino, madamo nga pasyente sa Asia ang nagasalig sa mga rekomendasyon sang mga himata kag suod nga mga abyan.

Sa pagkamatuod, wala sing pagbulong​—⁠mga kahoykahoy man ukon mga bulong sa Nakatundan⁠—​ang makaayo sang tanan nga balatian. Walay sapayan sina, ang botika sang Tsino kag ang doktor sini sang tradisyunal nga bulong padayon nga mangin importante nga bahin sang pagkabuhi sa Asia.

[Mga footnote]

[Mga laragway sa pahina 25]

Ang pinasahi nga mga butang, pati na ang binulad nga mga “sea horse,” sarang masapwan sa balaligyaan sang mga bulong nga kahoykahoy

[Mga laragway sa pahina 26]

Ang uga nga mga gamot, mga dahon, kag mga sanga ginakilo sing maayo