Gikan sa Grabe nga Kasakit Tubtob sa Anestisya

ANTES sang dekada 1840, ang mga pasyente wala nagasulod sa hulot uluperahan nga nagabatyag nga indi mapahamtang. Daku gid ang ila kahadlok! Ngaa? Bangod wala sing anestisya. Sa iya libro nga “We Have Conquered Pain,” si Dennis Fradin nagsiling: “Ang mga manugbusbos nahibaluan anay nga nagasulod sa operating room nga may isa ka botelya sang alak sa tagsa ka kamot​—⁠ang isa para sa pasyente kag ang isa naman para sa doktor agod maagwanta niya ang mga siyagit sang iya pasyente.”

Paghubog Ukon “Pagbalong” sa Pasyente!

Ang mga doktor, dentista, kag pasyente nagtilaw sang halos tanan nga paagi agod pahaganhaganon ang kasakit sang pag-opera. Ang Tsino kag Indian nga mga doktor naggamit sing marijuana kag hashish. Gingamit man sing lapnag ang opium sa nagkalainlain nga bahin sang kalibutan, subong sang ilimnon nga may alkohol. Ang dumaan nga Griegong manugbulong nga si Dioscorides​—⁠ang una nga tawo nga nakilal-an nga naggamit sang tinaga nga “anestisya”—nagpatungod sang mga epekto sang anestisya sa ilimnon nga ginhimo gikan sa mga mandragora kag alak. Sang ulihi nga mga tion ang pila ka doktor nag-eksperimento pa gani sa hipnotismo.

Apang, ang pagpakanay sa kasakit indi pa tuman. Busa, ang mga manugbusbos kag ang mga dentista nagtrabaho sing madasig sa ila masarangan; sa katunayan, ginaklase sila suno sa ila kadasigon. Apang bisan ang pinakamadasig makahimo gihapon sing daku nga pag-antos. Bangod sini, kinaandan na nga ginapakamaayo sang mga tawo nga agwantahon ang tanan nga sahi sang balatian, halin sa mga tumor tubtob sa baba nga puno sing guabon nga mga ngipon, sa baylo nga batason ang kasakit sang pag-opera ukon paggabot sang ngipon.

Sweet Vitriol kag Laughing Gas

Sang 1275, ang Espanyol nga manugbulong nga si Raymond Lullus, samtang nagaeksperimento sa mga kemikal, naghimo sing madali magsungaw, madali magsagrab nga likido nga ginatawag nga sweet vitriol. Sang ika-16 nga siglo, isa ka Swiso nga manugbulong nga nakilal-an sing lapnag subong si Paracelsus ang nagpahaklo sang sweet vitriol sa mga manok kag natalupangdan niya nga wala lamang ini natulugan kundi wala man ini sing nabatyagan nga kasakit. Kaangay ni Lullus nga nauna sa iya, wala sia mag-eksperimento sa mga tawo. Sang 1730, ang Aleman nga kemiko nga si Frobenius naghatag sa sining likido sang tawag sini karon, nga ether, nga “langitnon” sa Griego. Apang 112 pa ka tuig ang nagligad antes bug-os nga naapresyar ang mga ikasarang sang ether sa pagdula sing kasakit.

Samtang, sang 1772, natukiban sang Ingles nga sientipiko nga si Joseph Priestley ang gas nga nitrous oxide. Sang primero, ginhunahuna sang mga tawo nga makamamatay ini nga gas, bisan sa diutay nga dosis. Apang, sang 1799, namat-od ang  Britanikong kemiko kag imbentor nga si Humphry Davy nga pat-uron ini paagi sa pag-eksperimento sini sa iya kaugalingon. Sa iya kakibot nasapwan niya nga ginpakadlaw sia sang nitrous oxide, busa ginhayuan niya ini nga laughing gas. Nagsulat si Davy tuhoy sa posible nga mahimo sang nitrous oxide subong anestisya, apang sadto nga tion wala sing naghatag sing dugang pa nga pag-usisa sa sini.

Ang mga Kasadyahan sa Ether kag Laughing Gas

Ang makahalam-ot nga mga ginhimo ni Davy samtang yara sa impluwensia sang laughing gas​—⁠nga sa sini nagiyan sia sing temporaryo—nagbantog. Wala magdugay kag ang paghaklo sini para sa kalipayan nangin popular. Bisan ang nagalakbay nga mga tarso sa mga salida sa entablado, subong bahin sang ila mga programa, nagtawag sing mga boluntaryo sa entablado kag nagpahaklo sa ila sing nitrous oxide. Ang gas nagadula sang mga pagpugong, kag sa dili madugay ang indi mapunggan nga tinarso sang mga boluntaryo nagapautoy-utoy sa tumalan-aw.

Sa amo man nga tion, ang paggamit sing ether para sa paglingawlingaw nangin bantog man. Apang, isa ka adlaw, natalupangdan ni Crawford W. Long nga isa ka pamatan-on nga Amerikano nga manugbulong nga ang iya mga abyan wala nagabatyag sing kasakit kon masamad nila ang ila kaugalingon samtang nagadulingduling sa idalom sang impluwensia sang ether. Nahunahuna niya dayon ang posibilidad nga magamit ini sa operasyon. Natabuan man nga ang isa nga nakigbahin sa isa sadtong “mga kinasadya sa ether,” isa ka estudyante nga si James Venable, may duha ka magamay nga tumor nga luyag niya ipakuha. Apang bangod sang kahadlok sa sakit sang operasyon, pirme ginapaisol ni Venable ang pagpaopera. Busa, ginpanugda ni Long nga magpaopera sia samtang nagagamit sing ether. Nagpasugot si Venable, kag sang Marso 30, 1842, ginhimo sa iya ang wala-sing-sakit nga operasyon. Apang, ginpahibalo lamang ni Long ang iya natukiban sang 1849.

Natukiban man sang mga Dentista ang Anestisya

Sang Disiembre 1844, ang isa ka dentista sa Estados Unidos nga si Horace Wells nagtan-aw sa isa ka nagalakbay nga palaguwaon diin ginpasundayag ni Gardner Colton ang nitrous oxide. Nagboluntaryo si Wells nga tilawan ang gas apang ginhuptan ang nagakaigo nga pagkamayhinalung-ong sa nagakatabo sa palibot agod makita ang isa ka pumalasakop nga nagbunggo sang iya mga batiis sa matig-a nga pulungkuan apang wala sing nabatyagan nga kasakit, bisan pa nga nagadugo ini. Sadto nga gab-i namat-od si Wells nga tilawan ang nitrous oxide sa iya propesyon subong dentista​—⁠apang pagkatapos nga matilawan niya anay ini sa iya kaugalingon. Naghimo sia sing kahimusan nga si Colton ang magdala sang gas kag si John Riggs naman nga isa man ka dentista ang maggabot sang nagasakit niya nga bag-ang. Madinalag-on ang paggabot.

Namat-od si Wells nga ipakita sing dayag ang iya nadiskobrehan sa iya mga kaupdanan. Apang, kinulbaan sia sing tuman kag indi bastante nga gas ang iya nahatag, amo nga nagtiyabaw ang pasyente sang gingabot ang ngipon. Sa gilayon ginyamuhat si Wells sang iya tumalambong. Apang dapat kuntani ginpamangkot nila ang pasyente, kay sang ulihi nagtu-ad sia kay Wells nga bisan pa nagtiyabaw sia, diutay lamang nga kasakit ang nabatyagan niya.

 Sang Septiembre 30, 1846, ang isa pa ka Amerikano nga dentista nga si William Morton naggabot sang ngipon nga wala sing sakit sa isa ka pasyente nga naggamit sing ether​—⁠amo gihapon nga kemikal nga gingamit ni Long sang 1842. Ginhanda ni Morton ang iya ether sa bulig sang kilala nga kemiko nga si Charles Thomas Jackson. Indi kaangay ni Long, naghimo si Morton sing kahimusan nga ipakita sa publiko ang kinaiya sang ether sa pagpakanay sang sakit sa isa ka pasyente nga operahan. Sa Boston, Massachusetts, sang Oktubre 16, 1846, ginhatagan ni Morton sing anestisya ang pasyente. Nian ang manugbusbos, si Dr. Warren, nag-opera​—⁠pagkuha sing nagtubo sa ubos sang sag-ang sang pasyente. Ang operasyon daku nga kadalag-an. Madasig nga naglapnag ang balita sa Estados Unidos kag sa Europa.

Dugang Pa nga mga Tukib

Bangod sining makakulunyag nga mga tukib, ang mga eksperimento sa nagkalainlain nga mga gas nagpadayon. Ang chloroform, nga natukiban sang 1831, gingamit sing madinalag-on sang 1847. Sa pila ka duog madasig ini nga nangin ginapakamaayo nga pang-anestisya. Wala magdugay ang chloroform gingamit sa mga babayi nga nagabata, pati na kay Reyna Victoria sang Inglaterra, sang Abril 1853.

Sing makapasubo, ang kasaysayan sang general anesthesia medyo namusingan. Nag-utwas ang isa ka mainit nga binais kon sin-o​—⁠si Long, si Wells, si Morton, ukon si Jackson, ang kilala nga kemiko nga nagbulig kay Morton—ang dapat hatagan sing kadungganan sa pagtukib sang anestisya (siempre, indi sang mga chemical compound mismo). Wala gid mapat-od kon sin-o sa ila, apang nga may paghangop sa natabo, ginkilala sang madamo ang naamot sang tanan nga apat ka lalaki.

Samtang, ginhimo ang mga pag-uswag sa patag sang lokal nga anestisya, masunson ginatawag nga regional anesthesia. Ginagamit ang mga anestisya nga nagatugot sa mga pasyente nga nagabugtaw samtang ang isa ka bahin sang ila lawas ginaanestisyahan, nga wala sing ginabatyag. Sa karon, ang nagaopera nga mga dentista kinaandan na nga nagagamit sing lokal nga anestisya kon may ginahimo sa mga ngipon kag sa mga ngislo, kag ang mga doktor nagagamit sini sa indi tanto ka delikado nga mga operasyon kag sa pagtahi sa pilas. Ang mga manug-anestisya kinaandan na nga nagagamit sing lokal nga mga anestisya sa mga babayi nga nagapanganak.

Sa paglipas sang tion, ang anestisyolohiya nangin isa ka pinasahi nga patag sang medisina. Ang moderno nga mga manug-anestisya nagapakigbahin sa paghanda sa mga pasyente para sa operasyon. Nagaanestisya nga nagagamit sang bag-o nga kagamitan kag madamo sing lakot nga anestisya nga mga sinamo sang pila ka kemikal, lakip ang oksiheno. Sa katunayan, madamo nga pasyente ang mahimo gani nga wala makahibalo nga ang ila doktor naggamit sing mga gas nga pang-anestisya bangod masami ini ginagamit pagkatapos lamang ang una nga anestisya ginpalatay na sa ugat. Nalakip man ang manug-anestisya sa pagpakanay sa sakit pagkatapos sang operasyon.

Busa kon kinahanglan ikaw nga operahan sa pila ka adlaw, indi gid tuman nga magkabalaka. Hunahunaa ang imo kaugalingon nga nagahigda sa isa ka simple nga lamesa para sa operasyon sang nagligad nga mga duha ka siglo. Nagbukas ang ganhaan kag nagsulod ang manugbusbos nga nagauyat sing duha ka botelya sang whiskey. Hingalagan lamang ang moderno nga kagamitan sang karon nga mga manug-anestisya halos indi na tanto ka makakululba, indi bala?

[Kahon sa pahina 22]

“ACUPUNCTURE”—Pangpakanay sa Sakit Halin sa Sidlangan

Ang acupuncture isa ka dumaan nga terapiya sang mga Tsino nga kuno nagapakanay sang kasakit. Ang mga manugbulong nagatublok sang mga dagom sa espesipiko nga mga bahin sang lawas, sa masami malayo sa ginabulong nga mga bahin. Kon matublok na, ang mga dagom mahimo ipilipis ukon iangot sa manubo-sing-boltahe nga kuryente. Ang Encyclopædia Britannica nagsiling nga ang acupuncture “kinaandan na nga ginagamit sa Tsina subong anestisya sa tion sang operasyon. Ang mga bisita gikan sa Nakatundan nakakita sang masibod (kag kinaandan na nga masakit) nga mga operasyon nga ginhimo sa may pangalibutan nga Tsino nga mga pasyente nga acupuncture lamang ang gingamit subong anestisya.”

Ang acupuncture dapat himuon lamang sang isa ka sampaton, nahanas sa medisina nga therapist. Suno sa Encyclopedia Americana, “nagakatabo ang malubha nga mga aksidente kon ang mga dagom sa acupuncture magdulot sa tagipusuon ukon sa mga baga, kag mahimo mahanabo ang pagbanog sang atay, impeksion sa isa ka bahin sang lawas, kag kaanggid nga mga komplikasyon kon wala maestirilisar nga mga dagom ang ginagamit.” Sa pagkamatuod, ang paggamit sing general anesthesia may mga katalagman man, subong sang mga operasyon mismo​—⁠ano man nga sahi sang anestisya ang ginagamit.

[Laragway sa pahina 23]

Ang anestisyolohiya nangin isa ka espesyalidad sa medisina

[Kapsion]

Courtesy of Departments of Anesthesia and Bloodless Medicine and Surgery, Bridgeport Hospital-CT

[Ginkuhaan sang laragway sa pahina 21]

Pahina 2 kag 21: Reproduced from Medicine and the Artist (Ars Medica) by permission of the Philadelphia Museum of Art/Carl Zigrosser/Dover Publications, Inc.