Ang Tanhaga Sang Nan Madol

Sin-o ang nagtukod sining ‘Venice sang Bagatnan nga Kadagatan’?

Paano nila ini ginhimo? Ngaa ginbiyaan nila ini?

LUYAG mo bala ang isa ka makakulunyag nga tanhaga​—⁠isa nga langkoy pasimpalad? Kon amo kari ka kag usisaa ang mga kagulub-an sang Nan Madol, isa ka siniglo-na-kadugay nga tanhaga nga nagpalibog sa madamo nga bisita.

Ang Nan Madol isa ka makagalanyat nga karikutan (maze) sang hinimo-sang-tawo nga magagmay nga mga isla kag mga kanal nga gintukod sang nagligad nga isa ka libo ka tuig sa manabaw nga kapagangan sa higad sang isla sang Pohnpei sa Micronesia.⁠ * Samtang nagapalapit kita sakay sa isa ka sakayan, ang mga katunggan kag madabong tropiko nga mga tanom nagatabon sang mga kagulub-an. Hingalagan lamang, samtang nagamaniobra sa pagliko ang amon sakayan, nakita namon ining mga kadalag-an sang pag-enhinyero.

Ang dalagku nga mga pader, ang pila subong kalawig sa isa ka bloke sang siudad, amo ang una nga makita. Ining dalagku nga mga pader, nga amat-amat nga nagakurbada pakadto sa isa ka putukputukan sa mga pamusod sini, ginhimo paagi sa dalagku nga mga haligi nga basalt (bato gikan sa bulkan) nga ginatangkas sing paikis.

 Ang ngalan nga Nan Madol nagakahulugan sing “Mga Duog sa Tunga,” kag nagalaragway ini sing maayo sang madamong ginhimo-sang-tawo nga kanal nga nagapalibot sa mga isla. Ang Europeanhon nga mga marinero sang katuigan 1800 mahimo nga amo ang una nga pangayaw nga nakakadto sa Nan Madol. Nahayanghag gid sila sa talan-awon amo nga ginhayuan nila ining sentro anay sang politika kag relihion subong ang Venice sang Bagatnan nga Kadagatan. Apang yadtong mga marinero wala gid makasaksi sang bug-os nga katahom sang Nan Madol, kay makatalanhaga ini nga ginbiyaan mga isa ka siglo na antes pa sila nag-abot.

Ang amon duha ka giya nagsugid sa amon nga ang Nan Madol nagalapad sing mga 200 ka acre. Ang tagsa sang 92 ka magagmay nga isla sini, paathag nila, may espesipiko nga katuyuan. Ang pila gingamit nga mga puluy-an. Ang iban naman gingamit para sa mga butang subong sang paghanda sing pagkaon, paghimo sing baroto, kag seremonyal nga sinaot. Samtang ang mga isla ginhimo nga may nagkalainlain nga dagway kag kadakuon, ang kinaandan sini rektanggulo sing korte kag subong kadaku sa halampangan sing football. Ang kalabanan sang magagmay nga mga isla natabunan sing mga tanom, apang ang sarang malagulad makawiwili.

Kuta sang mga Hari

Ang daku nga kuta nga ginatawag nga Nan Douwas amo ang labing maayo nga duog agod pamalandungan ang tanhaga sang Nan Madol. Bisan posible nga mag-ubog sa dagat agod malagulad ini nga mga kagulub-an, mas maayo nga kadtuan ini paagi sa baroto. Ang Nan Madol gindesinyo para sa trapiko sa tubig, kag ang mga kanal sini pareho kalapad sa apat-sing-linya nga mga haywey. Tama man sini kanabaw. Kon taub tubtob tagahawak lang ang tubig, diin, sa nagligad nga mga siglo, pat-od gid nga nag-amlig sa Nan Madol gikan sa nagapanalakay nga mga sakayan. Mahalungon nga gintimunan sang amon mga giya ang amon baroto sa mga kanal agod indi maguba ang mga ilese sini sa mga korales sa idalom.

Sang nakadungka na sa Nan Douwas, nagsaka kami sa mga hagdanan nga nagapadulong sing diretso sa dumaan nga santuaryo. Ining daku kaayo nga alagyan nagdul-ong sa amon sa mga pader nga 3 tubtob 4 ka metro ang kadamulon kag 8 tubtob 9 ka metro ang kataason. Ining mabakod nga mga torre nakalampuwas sa mga bagyo kag sa pila ka mabaskog kaayo nga mga unos.

Sa sulod sining dalagku nga mga pader, ang isa ka daku nga luwang nga may pantyon nga bato sa tunga nagahulat sa amon. Ining balaan nga duog amo ang harianon nga lulubngan, diin ginlalawan anay ang mga hari. Sa paglagulad pa sing dugang, nasapwan namon ang daw isa ka alagyan sa idalom-duta. Ginpalig-on kami sang amon mga giya nga tinguhaan nga makaagi sa makitid nga alagyan sa mga bato, kag wala madugay nagasiuktot kami sa isa ka diutay, madulom nga hulot sa idalom-duta. “Yara kamo sa prisuhan,” paathag sang isa ka giya. “Diri sini ginahunong ang mga priso sa Nan Madol.” Sa paghanduraw kon ano ang nangin balatyagon sang isa ka priso sang gintakpan ang “ganhaan” sang prisuhan sang duha-ka-tonelada nga bato, nalipay kami nga nakabalik sa guwa.

Talagsahon nga mga Bloke sang Tinukod

Ang paglagulad sa mga kagulub-an sang Nan Madol nakabulig agod maapresyar namon ang panikasog sa pagpatindog sini. Ang nadugmok nga mga korales nangin sadsaran sang magagmay nga mga isla. Gindesinyo ini agod masarangan ang mabug-at kaayo nga malaba nga mga haligi nga basalt. Ang mga haligi tuman gid katahom amo nga abi sang nauna nga mga bisita  ginkortehan ini paagi sa kamot. Sang ulihi, natukiban nila nga duna gali ini nga daw prism, nga ang tagsatagsa may lima tubtob walo ka pamusod.

Linibo sining dalagku nga mga haligi​—⁠ang iban may kadakuon nga tubtob sa 5 ka metro kag nagabug-at sing kapin sa lima ka tonelada​—⁠ang dapat dalhon diri. Ang isa ka bato nga pamag-ang ginabanabana nga nagabug-at sing 50 ka tonelada! Bangod ang balsa magalugdang sa amo sina nga kabug-aton sa manabaw nga tubig, mapilitan kita nga mamangkot, ‘Paano nadala ining dalagku nga mga bato sa Nan Madol kag nian ginbutang sa ginahamtangan sini karon?’ Ti, ang pinakamalapit nga kuluhaan sang basalt nagalayo sing pila ka kilometro​—⁠halos sa pihak sang isla sang Pohnpei!

Sa sulod sang mga tinuig, ang tanhaga sang Nan Madol nagresulta sa mahandurawon nga mga leyenda. Ang isa nagsiling nga sang nagligad nga madamo nga siniglo duha ka mag-utod nga lalaki ang ginhatagan sang mga dios sing gahom nga “mapalupad” ang mabug-at nga mga bato pakadto sa duog nga gintukuran. Suno sa isa pa ka leyenda, ang Pohnpei ginpuy-an anay sang isa ka mainuswagon nga katilingban nga nakahibalo sang sekreto sang pagkontrol sa balod sang tunog, nga nagapaposible agod mapalutaw ukon maalsa nila ang dalagku nga mga bato sa nahamtangan sini.

Ang amon giya nagsugid sa amon sing daw mas makatarunganon nga paathag​—⁠ang Nan Madol gintukod sang tuman kadamo nga tawo kag siniglo ang nagligad antes ini matapos. Mahimo nga napahamtang ang mga haligi nga basalt paagi lamang sa kusog sang mga tawo, nga naggamit subong pangkalso sang mga puno sang palma. Apang sa gihapon makapamangkot kita, “Paano gindala ining mabug-at nga mga bato sa Nan Madol?”

Malubad Bala ang Tanhaga?

Wala sing isa ang makapat-od kon paano gintukod ang Nan Madol ukon, ayhan sing labi pa ka makalilibog, kon ngaa ini ginbiyaan. Madamo ang nagasiling nga ang Nan Madol ginsalakay kag nadaug. Ang iban nagsiling nga ang mga dumuluong nagdala sing balatian sa Pohnpei, nga nag-ubos sa populasyon. Ang isa pa ka teoriya amo nga ginguba kuno sang isa ka mabaskog nga bagyo ang suplay nga pagkaon sang isla, nga nagresulta sa pag-ibakwit. Ano man ang rason, ang Nan Madol ginbiyaan sing di-magkubos 200 ka tuig.

Sa amo, ining dumaan nga katingalahan nagabilin sa aton sing madamo nga pamangkot kag diutay nga sabat. Samtang nagabiya ang amon baroto, indi kami makapugong kundi ang mamangkot, May makalubad gid bala sang tanhaga sang Nan Madol?

[Nota]

[Mapa sa pahina 16]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

Pohnpei

[Retrato sa pahina 16]

Ang dulungkaan kag alagyan pasulod sa kuta

[Retrato sa pahina 17]

Ang daku naguwa nga pader

[Retrato sa pahina 18]

Ang daku nga pantyon nga bato

[Retrato sa pahina 18]

Ang pila sang 200 ka acre nga hinimo-sang-tawo nga mga kanal

[Credit Line]

© 2000 Nik Wheeler