Ang Bulawan nga Nagsaylo sang mga Bukid

Suno sa Manunulat sang Magmata! sa Espanya

“Isa ka katedral nga human sa daga nga may madamo nga putukputukan ang gintigib gikan sa bukid. Ang bulawan kag ang Roma amo ang balasulon. Ginpatawad na sila sang panahon kag sang katahom sini.”​—⁠Pedro García Trapiello.

NAHAMTANG sa aminhan-katundan nga Espanya amo ang makatilingala nga porma sang bato nga gintigib gikan sa bulawanon nga sandstone. Ang nagatabon nga buluberdehon nga mga kahoy nga chestnut nagatuga sing panan-awan nga ang batuhon nga mga pil-as kag matag-as nga mga putukputukan gintigib sang kinaugali. Ang tumalagsahon nga alagyan lamang pasulod sa tunnel ang nagapahayag sang isa ka dumaan nga tinago. Diri, sa lugar nga ginatawag karon nga Las Médulas, nahamtang anay ang labing daku nga minahan sang bulawan sa Emperyo sang Roma.

Makapainteres pirme ang bulawan, nga nagtulod sa mga tawo nga magpanikasog sing determinado agod matigayon ini. Ang tulun-an nga Job sa Biblia nagalaragway kon paano nga sang nagligad nga mga milenyo ang mga tawo nagkutkot sing minahan, nagsaylo sang mga kunsaran sang bukid, kag nagkutkot sing alagyan sa mga bato sa pagpangita sing bulawan, pilak, kag bilidhon nga mga bato.​—⁠Job 28:​1-10.

Mga siglo sang ulihi sang naggahom ang Roma sa kalibutan, ginpabaloran gihapon sing daku ang bulawan. Luyag ni Emperador Augusto ang malig-on nga ekonomiya, kag ang pilak nga denario kag bulawan nga aureo amo ang masaligan nga mga sensilyo nga kinahanglan niya agod pahulason ang komersio sa Roma. Siempre pa, agod makahimo sing bastante nga mga sensilyo, kinahanglan niya ang bulawan kag pilak. Sa amo, nagsunod sa gilayon sa nagapangdaug nga mga hangaway sang Roma ang mga manugpangita sang bulawan.

Sang masakop sang ulihi sang mga hangaway ang aminhan-katundan nga Espanya, wala madugay antes magsugod ang Kumon nga Dag-on, nakatukib sila sing bag-ong mga kuluhaan sing bulawan. Ang masubo, ining bilidhon nga metal nalubong sa bulubukid nga mga lugar nga indi mahapos kuhaan sing bulawan. Pagligad pa sang duha ka siglo kag tunga nga paghimakas kag pagpangabudlay sing lakas nga nakutkot ang natago nga bahandi.

Walay sapayan sini, wala maluyahi sing buot ang mga Romano. Manubo ang suweldo, kag ang mga pamaagi sa pagmina sadto nga tion​—⁠bisan pa trabahuso⁠​—⁠​naghimo sang proyekto nga posible. Ang ila plano amo ang pagkuha sang bulawan paagi sa amat-amat nga pagpailig sing tubig sa bukid. Agod mahimo ini, naghimo sila sing kapin sa 50 ka kanal, nagtukod sing pila ka dalagku nga mga talaguan sa ibabaw sang mga bukid, kag nagkutkot sing ginatos ka kilometro nga tunnel.

Sa tapos matukod ang mga tunnel sa sulod sang bukid, ginpabahaan ini sang mga enhinyero sing mabaskog nga tubig. Ang nagahuganas nga tubig nagtiphag sang tonelada nga duta. Ang balas kag bato nga may bulawan naanod paguwa sa bukid, diin mapain ang bulawan gikan sa dakaldakal paagi sa panning kag pag-ayag. Nian ginsulit ang bug-os nga proseso paagi sa pagtukod sang isa pa ka sistema sang mga tunnel.

Takus bala ini sa panikasog? Ang mga Romano mapailubon  nga nakakuha sing mga 800 ka tonelada sang bulawan sa Las Médulas. Agod makuha yadto tanan nga bulawan, linibo ka manugpangabudlay ang literal nga nagsaylo sang mga bukid​—⁠nga kapin sa 240,000,000 metros kubikos nga duta. Kag sa tagsa ka napulo ka tonelada nga duta nga ginkutkot nila, nakakuha sila sing 30 gramos nga bulawan.

Sa karon, mga tunnel kag kudolkudol nga mga bahin sang naguba nga bukid ang nabilin, nga ginpahining sang pagdalhay sang duta kag gintabunan sang mga kagulangan sang mga kahoy nga chestnut. Daw wala ginapaabot nga ining matam-is nga mga chestnut nga gindala sang mga Romano sa Espanya mas nagdugay pa sangsa bulawan.

[Retrato sa pahina 28]

Bulawan nga sensilyo (aureo) nga may laragway sang ulo ni Emperador Augusto

[Retrato sa pahina 29]

Las Médulas, ang nahamtangan sang labing daku nga minahan sang bulawan sa Emperyo sang Roma

[Retrato sa pahina 29]

Bahin sang dumaan nga sistema sang mga tunnel

 [Credit Line sa pahina 23]

Tanan nga sensilyo: Musée de Normandie, Caen, France