Pagbantay sa Kalibutan

Talaguan sang mga Liso

“Ginapakotpakot sang mga sientipiko nga tubtob sa 25% sang mga tanom sa bug-os nga kalibutan ang may katalagman nga madula sing bug-os sa masunod nga 50 ka tuig,” report sang National Post sa Canada. Agod amligan ang yara-sa-katalagman nga mga tanom, ang Royal Botanical Gardens sa Kew, Inglaterra, nagtukod sang Millennium Seed Bank (MSB). “Ang MSB nga proyekto amo ang pagkolekta kag pagtipon sing kapin sa 25,000 ka espesyi sang mga tanom​—⁠kapin sa 10% sang mga tanom nga may liso sa bug-os nga kalibutan,” paathag sang pamantalaan. Nagalaum ang mga organisador sang MSB sa paggamit sang mga liso kon kinahanglan agod ipasag-uli ang lamgod nga duta, buhinan ang posibilidad sang tiggulutom, kag magsuplay sing mga tanom nga ginagamit sa kinaandan kag para sa botika nga mga bulong. Si Roger Smith, ang pangulo sang proyekto sa pagtipon sing mga liso, nagsiling: “Ang mga tanom nga labing mapuslanon sa mga tawo kag mga sapat amo sa masami ang una nga nagakadula.”

Indi Masakit nga Atake sa Tagipusuon

Alisto ang madamo nga tawo sa labing kinaandan nga pisikal nga palatandaan sang atake sa tagipusuon​—⁠ang nagapin-ot nga sakit sa dughan. Apang, diutay gid lang ang nakahibalo nga “un-tersia sang tanan nga pasyente ang indi makabatyag sing bisan ano man nga sakit sa dughan sa tion sang atake sa tagipusuon,” report sang Time nga magasin. Amo sina kon ngaa “ang mga naatake sa tagipusuon nga wala makaeksperiensia sang sakit sa dughan masami nga nagapaiway sang pagkadto sa ospital​—⁠sa promedyo sing duha ka oras,” siling sang isa ka pagtuon nga ginbalhag sa The Journal of the American Medical Association. Apang, makatalagam ang bisan ano nga pagpalantang sa makaluwas-kabuhi nga pagbulong. Ano ang dapat mo bantayan? “Ayhan ang masunod nga labing daku nga paandam amo ang grabe nga paghanas sang ginhawa,” siling sang Time. Ang iban pa posible nga mga palatandaan amo ang pamatyag nga daw masuka, grabe nga pagpalamalhas, kag “ang pagpin-ot sang dughan (heartburn) nga nagalala kon maglakatlakat ka ukon magpamug-aton,” siling sang artikulo.

Mapilit nga mga Tudlo sa Tiil

Ang mga tiki madasig nga makadalagan sa kisame nga subong kahining sa kristal. Paano nila ini ginahimo? Ang mga sientipiko, nga nagtinguha nga sabton ina nga pamangkot sa sulod sang mga dekada, nagapati karon nga may paathag na sila. Natukiban sang isa ka grupo sang mga sientipiko kag mga enhinyero nga “nagaguwa ang madamo kaayo nga mapilit nga butang kon ang manipis nga mga balahibo, ukon mga seta, sa mga tiil sang tiki magdapat sa mga kadaygan,” report sang magasin nga Science News. “Nagaguwa sa tagsa ka seta ang mas manipis pa nga mga balahibo, nga ginatawag spatulae. Kon magtapak ang tiki sa isa ka kadaygan, ang mga isa ka bilyon ka spatula nga nagahil-ob sa dapadapa sini nagadapat gid sa kadaygan amo nga ang mga puwersa sa ulot sang mga molekula . . . nadalahig.” Natalupangdan man sang mga manugpanalawsaw nga ang pagtapak sang mga tiki sang ila mga tudlo sa tiil “daw nagadampi sang mga seta sa kadaygan kag nagabutong sini nga magkaubay sa sini.” Ini nga aksion nagapabakod pa sang “pagdapat sang tagsa ka seta sing 10 ka pilo kon ipaanggid sa pagdampi lamang,” siling sang magasin.

Ang Griegong Ortodokso nga Simbahan Naakig sa Desisyon

Ang pagdula sang relihion nga ginapakig-updan sang Griego nga mga banwahanon sa “mga ID card sang estado nagpaakig sa Griegong Ortodokso nga Simbahan.” Amo sina ang report halin sa Newsroom.org. Nahimo ang desisyon pagkatapos sang 1998 nga report sang Helsinki International Federation for Human Rights nga “nagsiling nga ginakabig nga kubos sang Gresya ang di-Ortodokso nga mga simbahan kag nga ang obligado nga pagpakilala sang ginatapuan nga relihion sa mga ID card nagadul-ong sa di-makatarunganon nga mga buhat sa trabaho kag pagtratar sang mga pulis.” Ang gobierno sang Gresya nagsiling nga ang pagbag-o “magapahisanto sang mga ID card sa mga talaksan sang European Union kag sa kasuguan sang pungsod sang 1997 tuhoy sa pag-amlig sa kinamatarong nga magkinaugalingon,” siling sang artikulo. Apang, ginlaragway sang lider sang Griegong Ortodokso nga Simbahan yadtong maluyag sa pagkuha sang relihion sa mga card subong natungod sa “mga puwersa sang malauton.”

Ang Pagpakigbato sang Tsina Batok sa Bagyo nga Yab-ok

Ang mga bagyo nga yab-ok halin sa desyerto nga mga duog sa Nasulod nga Mongolia nagbasyada sa naaminhan nga Tsina sini lang nga mga tuig, nga nagpierde sang mga pananom kag mga kasapatan nga nagabalor sing minilyon ka dolyar, report sang China Today. Sang 2000, pila ka bagyo nga yab-ok ang nakalab-ot tubtob sa kapital nga siudad, ang Beijing. Ang bagyo nga balas sang 1998 naghalit sa kapin sa 33,000 ka ektarya sang uyas nga pananom kag nagpatay sa 110,000 ka hinuptanan. Ang indi maayo nga paggamit sang tawo sa duta ginsambit subong panguna nga kabangdanan. Malapad nga mga duog ang wala na sing tanom kag nangin desyerto. Halimbawa, sang 1984, ang mga taga-Ningsia Hui Autonomous Region, nga nahamtang sa naaminhan nga Tsina, nagkali sing licorice agod gamiton nga bulong sang Intsik. “Sa kubos sa 10 ka tuig,” siling sang China Today, “600,000 ka ektarya nga kahilamnan ang napierde kag 13,333 ka ektarya nga uma ang nangin desyerto.” Nangin desyerto ang iban pa nga mga duog bangod sang sobra nga pagpahalab kag sobra nga paggamit sang lokal nga mga tuburan sang tubig. Agod matapna ang problema kag ang paglapad sang mga desyerto, daku gid ang panikasog nga ginhimo agod magtanom liwat sing mga kahoy kag mga hilamon.