Pagpadaku sang Anak—Sa Wayang

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA KENYA

SA MALAPAD, mahilamon nga kapatagan sang Aprika, isa ka bata ang nabun-ag. Sa isa ka sigabong nahulog ini sa duta sa silak sang adlaw sa kaagahon. Sing hinayhinay, ang iya iloy nagduko kag nag-alsa sang iya basa kag mahining nga bag-ong bun-ag paagi sa iya nagakurog nga mga tiil. Ang iban pa nga mga iloy kag mga utod dalidali nga nagpalapit agod makita kag mahikap kag masimhot ang magamay nga bata. Nagabug-at sing 120 kilogramos lamang kag nagataas sing 90 sentimetros kon nagatindog, ang tinday nga elepante nagpahalipay sa iban pa nga mga katapo sang panong.

Linibo ka kilometro ang kalayuon, sa mga Amerika, isa ka diutay nga pugad nga pareho sing kadakuon sa didal ang nagakabit sa sanga sang isa ka kahoy. Yari diri ang isa ka paris sang bee hummingbird, nga indi magdaku pa sa nagalupad nga mga insekto, nga nagaatipan sa duha ka magamay nga boto. Nagalupad sa makahayanghag nga kadasigon, ang maduagon nga mga pispis maisugon nga mga ginikanan kag magatinguha sila nga tabugon ang dalagku nga mga sapat kag bisan ang mga tawo sa pagpalapit sa ila magamay nga boto.

Ang bata nga mga sapat nagaganyat sa aton tanan. Ang mga kabataan nagakawili sa pagkabun-ag sang mga totoy. Sin-o ang indi malingaw sa masadya kag makahalam-ot nga mga ginahimo sang isa ka diutay nga kuring, sa matahom nga hitsura sang diutay nga amu nga nagakupo sa balahibo sang iya iloy, ukon sa bata nga bukaw nga nagamudlo ang mga mata gikan sa kalig-unan sang iya pugad?

Ang mga bata sang sapat indi pirme wala sing mahimo subong sang isa ka lapsag sang tawo. Ang iban nabun-ag nga may ikasarang sa pagdalagan sa gilayon nga makatapak sa duta ang ila magagmay nga mga tiil. Ang iban naman ginapabay-an sing bug-os nga magkinaugalingon sa pag-amlig kag sa pagbuhi sang ila kaugalingon. Apang, ang paglampuwas sang madamong bata  nga sapat kag insekto nasandig sa pagsagod, pag-amlig, pagpakaon, paghanas, kag pag-atipan sang mga ginikanan nga resulta sang suod nga kaangtanan sa ulot sang mga ginikanan kag sang ila mga anak.

Daw Wala Ginalauman nga mga Manugsustento

Ang kalabanan nga mga insekto, isda, amphibian, kag reptilya indi tanto interesado sa kaayuhan sang ila mga anak. Apang, ang iban talalupangdon nga wala malakip. Ang isa nga daw wala ginalauman nga manugsustento amo ang kalahadlukan nga buaya sang Nile. Ining mabugnaw-sing-dugo nga reptilya nagapakita sing tumalagsahon nga pag-atipan subong ginikanan. Sa tapos makapangitlog sa mainit-init nga balas, ang mga ginikanan nagatener sa malapit agod amligan ang ila palaabuton nga mga anak. Kon malapit na maboto ang magagmay nga mga buaya, nagasugod sila sa paggahod, nagapatimaan sa iloy nga pus-on ang itlog. Pagkatapos sini, nagagamit sang iya mabakod nga mga sag-ang, mapinalanggaon niya nga ginatipon ang iya mga boto kag ginadala sila sa higad sang tubig agod hugasan ang balas sa ila lawas. Ang tatay nga buaya nakilal-an man nga nagadala sang mga boto sa tubig agod tinluan sila. Sa sulod sang pila ka adlaw, ang mga boto nagatener malapit sa ila iloy sa tubig, nagaibid-ibid sa iya kaangay sang mga bibi. Busa nagabenepisyo sila gikan sa iya makahayanghag nga ikasarang sa pag-amlig sa ila.

Sing makapakibot, ang iban nga mga isda makabig man naton nga maayong mga ginikanan. Ang kalabanan nga mga tilapia, nga mga isda sa tab-ang, nagapangitlog kag nian nagatago sini sa ila mga baba agod maamligan. Kon maboto na, ang magagmay nga mga similya nagalangoylangoy sing hilway, samtang nagapabilin nga malapit sa ila mga ginikanan. Kon may katalagman, ginanganga sang ginikanan nga isda ang iya baba, nagatugot sa mga similya nga makasulod sing madasig kag makapanago. Kon wala na sing katalagman, ang mga similya nagaguwa liwat kag nagapadayon sang ila kinaugali nga mga hilikuton.

Ang mga subay, buyog, kag anay nagapakita man sing tumalagsahon nga huyog sa pag-atipan kag sa pag-amlig sa ila mga anak. Nakilal-an subong organisado nga mga insekto, nagapuyo sila sa mga kolonya, nagahimo sing mga puluy-an para sa ila mga itlog, kag nagaaman sing pagkaon sa ila mga anak. Ang putyukan isa ka bantog nga halimbawa sa sini. Linibo sining mapisan nga mga buyog ang nagabuligay sa pag-atipan sa mga bata sa balay-putyukan. Bangod sang duna nga kaalam, nagatukod sila, nagakay-o, kag nagatinlo sang palabuaran, nagakontrol pa gani sang temperatura kag kahun-og sini.

Pagpadaku sang mga Pispis sa mga Boto

Ang kalabanan nga mga pispis maayo gid nga mga ginikanan, nagahinguyang sing madamo nga tion kag kusog sa pagpili sing lugar nga himuan sing pugad, nagahimo sing pugad, kag nagasagod sang ila pamilya. Ang isa ka mapinalanggaon nga sulog nga African hornbill napanilagan nga nagaduaw sing 1,600 ka beses sa iya pugad, nga nagadul-ong sing mga 24,000 ka bilog nga prutas sa iya munga sa bug-os nga 120-ka-adlaw nga pagbuad!

Ang palalagaw nga albatross isa pa ka masaligan nga manugsustento. Ang ginikanan nga pispis literal  nga nagalupad sing linibo ka kilometro sa pagpangita sing pagkaon samtang ang iya matutom nga tiayon mapailubon nga nagahulat sa pugad sa iya pagbalik.

Sa mga desyerto ang iban nga mga pispis nagagamit sing isa ka epektibo nga paagi sa pagbulong sa kauhaw sang ila boto. Nagalupad padulong sa kuluhaan sing tubig, ginabasa nila ang balahibo sang ila dughan kag nian nagabalik sa pugad, diin ang mga boto nagainom gikan sa ila basa nga mga balahibo.

Kon ang pagpakaon sa madamo nga baba nangin tama na kabug-at, ang pila ka espesyi sang mga pispis nagapangayo sing bulig sa iban pa nga mga pispis sa ‘pagyaya’ sa ila boto. Ining mga kabulig amo sa masunson ang daku na nga boto sang mga ginikanan kag handa sila sa pagpakaon kag sa pag-amlig sa mga boto.

Pag-amlig sang mga Ginikanan

Ang pag-amlig sa boto nga mga pispis isa man ka bug-os tion nga trabaho. Kon mabunok ang ulan, masunson nga ginahumlad sang pispis nga mga ginikanan ang ila mga pakpak agod indi mabasa ang pugad, nagahupot sa ila mga boto nga mainit kag mamala. Ang mga starling labing maayo nga mga manug-atipan sang balay. Agod amligan ang ila pugad gikan sa kuto kag bitik, ining maalam nga mga pispis nagatipon sing materyal gikan sa makahililo nga mga tanom kag ginatago ini sa sulod kag sa palibot sang pugad. Nangin pamatay-insekto ini nga nagapatay ukon nagadumili sa makahalalit nga mga insekto.

Ang iloy nga woodcock nagapakita sing tumalagsahon nga pagkamapahituon kon nagaamlig sa iya mga boto. Kon yara sa katalagman, ginaipit niya sing maayo ang iya boto sa ulot sang iya mga batiis kag lawas, ginahumlad ang iya mga pakpak, kag nagalupad palayo nga dala ang iya hamili nga karga padulong sa indi makatalagam nga lugar. Ang pila ka maisog nga mga ginikanan maalamon nga nagapakunokuno nga nasamaran agod indi magpalapit sa ila mga boto ang isa ka nagapangaon nga sapat. Nagakapakapa sa duta nga daw nasamaran, ginabuyok sang iloy ang nagapangaon nga sapat palayo sa pugad, nagatapos lamang sang iya pag-artista kag nagalupad padulong sa indi makatalagam nga lugar kon wala na sing katalagman. Ang mga pispis nga nagapamugad sa duta mahimo maggamit sing mga daya paagi sa tingog agod tabugon ang mga nagapangaon nga sapat. Ang burrowing owl (isa ka sahi sang bukaw) sa Aminhan nga Amerika nagapanagutsot kaangay sang man-ug kon ang buho sini ginausisa. Ang una nga mga pumuluyo nakapat-od gid nga ang magagmay nga mga bukaw nagapuyo upod sa mga rattlesnake, kag nagapalayo sila sa buho sang bukaw!

Iloynon nga mga Mamalya

Sa ginharian sang mga sapat, ang mga mamalya amo ang pinakamaayo mag-atipan nga mga ginikanan. Ang elepante nga mga iloy mapinalanggaon sa ila tinday, nagapalambo sing suod nga kaangtanan nga nagalawig sing 50 ka tuig. Ang tinday nagasandig gid sa iya iloy. Ginahandungan sia sang iloy gikan sa nagatagiti nga adlaw paagi sa iya daku nga lawas, mainayuhon nga ginapasuso sia, kag ginatugutan sia nga madab-ot paagi sa iya gamay nga sungad kag makutol ang pila ka tanom gikan sa iya baba agod kaunon. Tayuyon niya nga ginapaliguan ang tinday paagi sa pagpiswit sing tubig sa iya likod kag sa paglugod sini paagi sa iya sungad. Ang pagpadaku sa tinday nga elepante ginabululigan sang pamilya, kay ang iban nga mga babayi sa panong may importante nga katungdanan sa pagpakaon, pagtudlo, kag pag-amlig sa mga tinday sa sulod sang panong.

Ang isa pa ka daku nga mamalya,  ang hippopotamus, mahimo magbun-ag sang iya tinday sa idalom sang tubig. Ang mga tinday makasuso sing maayo nga nalugdang sing bug-os sa tubig, nagabutwa sa paghaklo sing hangin, kag nian nagalugdang liwat kag padayon nga nagasuso. Ang iloy nga hippo maamligon gid sa iya bag-ong bun-ag nga tinday.

Ang vervet nga mga amu maayo man nga mga iloy. Sa tapos magbun-ag, ang iloy nagakugos sing malig-on sang iya anak sa nahaunang inoras nga sa di-magkubos ang isa sang iya butkon nagasapnay sa liog ukon sa mga abaga sini. Sa nahauna nga semana, ang anak mahimo maghinguyang sang kalabanan sang iya tion nga nagakupo sing duna sa balahibo sang iya iloy. Mahimo pauyatan sang iloy ang iya anak sa iban nga mga babayi, nga mahimo maghinguyang sing tion sa paghapulas, pagtinlo, paghakos, kag pagdugsing sa makaulumol nga bag-ong anak.

Sa pagkamatuod, madamo nga tinuga ang “duna nga maalam” kag nagapakita sing tumalagsahon nga kinaadman sa kon paano nila ginaatipan ang ila mga anak. (Hulubaton 30:​24-28) Ang ila ikasarang sa paghantop sa kinahanglanon ukon sa pagtulutimbang sa kahimtangan kag sa paghulag sa sini sa maalamon nga paagi indi gid mahimo nga resulta sang pagkanatabuan lamang. Resulta ini sang intelihente nga desinyo sang isa ka intelihente nga ginhalinan​—⁠ang Manunuga sang tanan nga butang, si Jehova nga Dios.​—⁠Salmo 104:⁠24.

[Retrato sa pahina 18]

Mga boto nga bukaw

[Retrato sa pahina 19]

Ginatago sang mga tilapia ang ila mga itlog sa ila baba

[Credit Line]

Sa maayong kabubut-on sang LSU Agricultural Center

[Retrato sa pahina 19]

Ginadala sang mga buaya ang ila mga boto

[Credit Line]

© Adam Britton, http://crocodilian.com

[Retrato sa pahina 20]

Albatross kag boto

[Retrato sa pahina 20]

Hornbill

[Retrato sa pahina 20]

Starling

[Retrato sa pahina 20]

Woodcock

[Retrato sa pahina 21]

Ang mga iloy nga hippo mapintas nga maamligon

[Credit Line]

© Joe McDonald

[Retrato sa pahina 21]

Ang mga iloy nga baboon nagatatap sang ila mga anak

[Retrato sa pahina 21]

Vervet nga mga amu

[Credit Line]

© Joe McDonald