Ang mga Katingalahan sang ‘Circulatory System’

HANDURAWA ang isa ka puluy-an nga may moderno kag masibod nga sistema sang mga tubo sa tubig amo nga maanod sang pluido nga nagailig sa sini ang pagkaon, tubig, oksiheno, kag mga higko. Dugang pa, ining mga tubo may paagi agod makay-o ang kaugalingon kag makapamuad suno sa nagabalhin nga mga kinahanglanon sa puluy-an. Daw ano gid kaalam nga desinyo!

Apang, labi pa sa sini ang ginahimo sang “tubo” sang imo lawas. Magluwas nga nagabulig sa pagkontrol sang temperatura sang imo lawas, nagadala ini sang madamo kag nanuhaytuhay nga mga hormone, ukon kemikal nga mga mensahero, kag makusog nga mga depensa batok sa mga balatian. Ang bug-os nga sistema mahumok man kag nagaunyat-unyat, agod indi ini mahalitan kon matay-ug kag agod magpauyon sa mga bahin sang imo lawas. Wala sing tawo nga enhinyero ang makadesinyo sang subong sini nga sistema, apang amo gid sini ang ginhimo sang Manunuga sang ginhimo niya ang mga kaugatan, mga arterya, kag magamay kaayo nga mga ugat (capillary) sang lawas sang tawo.

Ang Panguna nga mga Bahin sang Sistema

Sa pagkamatuod, ang circulatory system sang tawo duha ka sistema nga nagabuligay. Ang isa amo ang cardiovascular system, nga nagalakip sang tagipusuon, dugo, kag tanan nga blood vessel (ugat nga ginalatayan sang dugo). Ang isa pa amo ang lymphatic system​—⁠isa ka sistema sang mga ugat nga nagaliton sang sobra nga pluido, nga ginatawag lymph, halin sa mga basad sang lawas pabalik sa nagailig nga dugo. Kon ang mga blood vessel sang isa lamang ka adulto ginaladlad nga mangin isa ka diretso nga linya, magalaba ini sing mga 100,000 kilometros kag makalibot sa duta sing duha ka beses kag tunga! Ining masibod nga sistema nagadala sang nagahatag-kabuhi nga dugo, nga nagahuman sang mga 8 porsiento sang kabug-aton sang lawas, sa binilyon ka selula.

Ang ginhalinan sang enerhiya sang cardiovascular system amo, siempre pa, ang tagipusuon. Halos pareho kadaku sang imo inumol, nagabomba ini sing di-magkubos 9,500 litros nga dugo sa imo bug-os nga lawas adlaw-adlaw​—⁠nga halos katumbas sang paghakwat sa kabug-aton nga isa ka tonelada sa kataason nga mga 10 metros kada 24 oras!

Paglagaw sa Cardiovascular System

Ano nga banas ang ginaagihan sang dugo? Magasugod kita sa kulang-sing-oksiheno nga dugo nga nagalab-ot sa tagipusuon paagi sa duha ka daku nga ugat​—⁠ang superior (ibabaw) kag inferior (ubos) venae cavae. (Tan-awa ang diagram.) Ginahaw-as sini nga mga ugat ang unod sini pasulod sa nahauna nga bahin (chamber) sang tagipusuon, ang right atrium. Nian ginadasok sang right atrium ang dugo pasulod sa  mas daku nga bahin, ang right ventricle. Halin diri ang dugo nagakadto sa mga baga paagi sa pulmonary trunk kag nagasanga sa duha ka arterya sang pulmon​—⁠ang lamang nga mga arterya nga nagadala sang kulang-sing-oksiheno nga dugo. Kinaandan ini nga ginahimo sang mga ugat.

Samtang yara sa mga baga, ang dugo nagapaguwa sing carbon dioxide kag nagapasulod sing oksiheno. Nian nagailig ini paubos sa left atrium sang tagipusuon paagi sa apat ka ugat sa pulmon​—⁠ang lamang nga mga ugat nga nagadala sing bugana-sing-oksiheno nga dugo. Ginahaw-as sang left atrium ang unod sini pasulod sa labing makusog nga bahin sang tagipusuon, ang left ventricle, nga nagabomba paguwa sang may-oksiheno nga dugo paagi sa aorta kag pakadto sa mga bahin sang lawas. Ang duha ka atrium nagakupos kag ginasundan sang pagkupos man sang duha ka ventricle, ang duha ka alagisod nga pagkupos nagahuman sang isa ka pitik sang tagipusuon. Apat ka nasulod nga mga balbula ang nagasiguro sang isa-sing-direksion nga pag-ilig sang dugo sa tagipusuon.

Bangod kinahanglan sini nga magbomba sing dugo tubtob sa mga kaukbungan sang lawas, ang mas makusog nga left ventricle may yara mga anom ka pilo nga puwersa sang right ventricle. Ang resulta nga presyon mahapos nga tunaan sang aneurysm (mga paghabok ukon mga paghitad sa mga dingding sang arterya) ukon sang mahimo pa gani makapatay nga mga stroke sa utok kon indi bangod sa maalamon nga mekanismo para sa pagpahaganhagan sang hinali nga pagtaas sang presyon.

Elastiko nga mga Arterya

Ang pinakadaku nga arterya sang imo lawas, ang aorta, kag ang panguna nga mga sanga sini nagahuman sang “elastiko nga mga arterya.” Ang lumen sini, ukon nasulod nga espasyo, daku, nga nagatugot agod makalatay sing mahapos ang dugo. May yara man ini madamol kag maunod nga mga dingding nga natabid sa isa-lamang-sing-sentro nga mga anib sang elastin, ang kaangay-goma nga protina. Kon ang left ventricle nagabomba sing dugo pasulod sa sining mga arterya, nagahitad ukon nagahabok ini, nga nagapahaganhagan sang mataas nga presyon kag nagatulod  sang dugo pakadto sa masunod nga grupo sang mga arterya, ang maunod, ukon nagapanagtag, nga mga arterya, nga may elastin man sa mga dingding sini. Bangod sining tumalagsahon nga desinyo, ang presyon sang dugo wala nagabag-o sa tion nga makalab-ot ini sa delikado nga mga capillary.⁠ *

Ang nagapanagtag nga mga arterya may diametro nga halin sa mga isa ka sentimetro paubos sa 0.3 milimetro. Paagi sa paghabok ukon pagkupos suno sa direksion sang tumalagsahon nga mga lanot sang nerbio, ining mga kaugatan nagabulig sa pagkontrol sang paglatay sang dugo, nga nagahimo sa circulatory system nga aktibo gid. Halimbawa, sa tion nga ginatublag ukon ginakulbaan, ang mga sensor sang presyon sa lining sang arterya nagasinyales sa utok, kag ini naman, nagasinyales sa nagakaigo nga mga arterya agod punggan ang paglatay sang dugo pakadto sa indi tanto ka importante nga mga bahin subong sang panit kag ginapalikaw ini pakadto sa importante nga mga bahin. Ang New Scientist nga magasin nagasiling: “‘Mabatyagan’ sang imo mga arterya ang nagalatay nga dugo, kag nagabalos.” Katingalahan bala nga ang mga arterya ginalaragway subong “intelihente nga mga tubo”?

Sa tion nga ang dugo nagahalin sa pinakagamay nga mga arterya​—⁠ang mga arteriole​—⁠ang presyon sini wala nagabag-o sa mga 35 milimetros sang merkuryo. Ang wala nagabag-o, manubo nga presyon importante gid diri bangod ang mga arteriole nagahiusa sa pinakagamay sa tanan nga ugat nga ginalatayan sang dugo, ang mga capillary.

Ang Pula nga mga Selula sa Isa ka Kubay

Walo tubtob napulo ka mikrometro (ika-isa ka milyon nga bahin sang isa ka metro) sa diametro, ang mga capillary mapino kaayo amo nga ang pula nga mga selula sang dugo nagaagi sa isa ka kubay. Bisan pa ang mga capillary wall isa lamang ka anib sang mga selula ang kadamulon, ginasaylo sini ang mga sustansia (nga ginadala sa plasma, ukon sa pluido nga bahin sang dugo) kag oksiheno (nga ginaliton sang pula nga mga selula) pakadto sa kaiping nga mga basad. Sa amo man nga tion, ang mga carbon dioxide kag iban pa nga  mga higko ginalapta halin sa mga basad pabalik sa mga capillary para ihaboy. Paagi sa isa ka magamay kag nabalighot nga maskulo nga ginatawag sphincter, makontrol man sang mga capillary ang dugo nga nagailig sa sini suno sa mga kinahanglanon sang palibot nga basad.

Halin sa mga Venule Pakadto sa mga Ugat Pakadto sa Tagipusuon

Kon ang dugo nagabiya sa mga capillary, nagasulod ini sa magagmay nga mga ugat nga ginatawag venule. May diametro nga mga 8 tubtob 100 mikrometros, ang mga venule nagatingob agod magporma sing mga ugat nga nagapabalik sang dugo sa tagipusuon. Kon ang dugo makalab-ot sa mga ugat, madula sini ang halos tanan nga presyon sini, gani ang mga dingding sang venous mas manipis sangsa mga dingding sang arterya. Mas diutay man ang elastin sini. Apang, ang lumen sini mas daku, nga nagaresulta sa paghupot sang mga ugat sang 65 porsiento nga dugo sang imo lawas.

Agod makontrol ang manubo nga presyon sang dugo sini, ang mga ugat may intelihente nga paagi sa pagpabalik sang dugo sa tagipusuon. Una, nasangkapan ini sing tumalagsahon nga kaangay-tasa nga mga balbula agod indi paghigupon sang grabidad ang dugo palayo sa tagipusuon. Ikaduha, ginagamit sini ang mga maskulo sa katul-anan sang imo lawas. Paano? Kon ang imo maskulo magkulo, halimbawa sa imo mga batiis samtang nagalakat ka, ginaipit sini ang kaiping nga mga ugat. Ini, naman, nagatulod sang dugo sa isa-sing-direksion nga mga balbula pakadto sa tagipusuon. Sa katapusan, ang mga puwersa sa tiyan kag dughan, nga nagabag-o paagi sa pagginhawa, nagabulig sa mga ugat nga haw-ason ang mga unod sini pakadto sa right atrium sang tagipusuon.

Ang cardiovascular system episyente kaayo nga bisan nagapahuway ang isa ka tawo, ginapabalik sini ang mga 5 litros nga dugo sa tagipusuon kada minuto! Paagi sa paglakat, nagadugang ini sing tubtob sa mga 8 litros, kag ang mapagros nga manugdalagan sa marathon mahimo nga may 35 litros nga dugo nga nagaagi sa iya tagipusuon kada minuto​—⁠pito ka pilo nga pagdugang sangsa kon ang isa ka tawo nagapahuway!

Sa pila ka halimbawa ang venous nga mga balbula sa mga ugat mahimo magtahus bangod sang genetiko nga kahimtangan nga madali malatnan ukon bangod ang isa ka tawo nangin sobra katambok, ukon nagmabdos, ukon nagatindog sa malawig nga tion. Kon ining mga balbula indi magpanghikot, ang dugo magapunong sa ubos sini, nga nagaresulta sa pagbanog sang mga ugat kag nangin ang ginatawag nga mga varicose vein. Sing kaanggid, ang pagbun-a, subong sang pagpanganak ukon pagpamus-on, nagadugang sang puwersa sa tiyan, nga, nagapugong naman sang pagbalik sang dugo halin sa mga ugat sa buli kag sa daku nga tinai. Kon ini mahanabo, ang mga varicose vein nga ginatawag almoranas mahimo magresulta.

Ang Lymphatic System

Kon ginadul-ong sang mga capillary ang mga sustansia sa mga basad kag ginakuha liwat ang mga higko, nagakuha sila sing kubos diutay nga pluido sangsa madul-ong sini. Ang importante nga mga protina sa dugo nagasulod man sa mga tisyu. Sa amo, ang lymphatic system sang lawas ginakinahanglan. Ginakolekta sini ang tanan nga sobra nga pluido, nga ginatawag lymph, kag ginabalik ini sa nagailig nga dugo paagi sa isa ka daku nga ugat sa puno sang liog kag sa isa pa sa dughan.

Kon tuhoy sa mga arterya kag mga ugat, may yara pila ka kategoriya sang lymphatic vessel. Ang pinakagamay, ang lymph capillaries, makita sa mga anib sang mga capillary sang dugo. Bangod makasalupsop sing maayo, ining magagmay nga mga ugat nagasuyop sang sobra nga pluido kag nagadala sini pakadto sa mas daku nga nagakolekta nga mga lymphatic vessel nga nagadala sang lymph pakadto sa mga lymph trunk. Nagatingob ini sa pagporma sang lymph duct, kag ginahaw-as naman sini ang unod sa mga ugat.

Ang lymph nagailig sa isa lamang ka direksion​—⁠padulong sa tagipusuon. Gani, ang mga lymphatic vessel wala nagaporma sing isa ka sirkito subong sang ginahimo sang cardiovascular system. Ang maluya nga pagpanghikot sang maskulo sa mga lymph vessel, nga ginabuligan sang pagpitik sang kaiping nga mga arterya kag sa paghulag sang mga batiis, nagabulig agod matulod ang lymph fluid sa sistema. Bangod sang pagsupon sa mga lymphatic vessel, ang mga pluido nagatipon sa apektado nga bahin, nga nagaresulta sa pagpalanghubawhubaw nga ginatawag nga edema.

Ang mga lymphatic vessel nagahatag man sing mga alagyan para sa mga organismo sang balatian. Gani, ang aton Manunuga naghatag sa lymphatic system sing epektibo nga mga depensa, ang mga lymphoid organ: ang mga lymph node​—⁠nga nalapta sa nagakolekta nga mga lymphatic vessel​—⁠ang ahi, thymus, tonsil, appendix, kag mga lymphoid follicle (Peyer’s patches) sa gamay nga tinai. Ini nga mga organo nagabulig sa pagpatubas kag sa pagtago sang mga lymphocyte, ang pangunang mga selula sang sistema sa imyunidad. Busa, ang mapagros nga lymphatic system nagaamot sa mapagros nga lawas.

Diri nagatapos ang aton paglagaw sa circulatory system. Apang, ginpakita bisan sining malip-ot nga paglagaw ang isa ka katingalahan sa pag-enhinyero nga may makatilingala nga pagkasibod kag pagkaepisyente. Dugang pa, ginahimo sini ang walay katapusan nga hilikuton sini sing mahipos, nga lipod sa imo​—⁠magluwas kon magmasakit ini. Gani atipana ang imo circulatory system, kag ini man magaatipan sa imo.

[Nota]

[Kahon/Retrato sa pahina 18]

Atipana ang Imo mga Arterya!

Ang arteriosclerosis, ukon “pagpalanig-a sang mga arterya,” amo ang panguna nga kabangdanan sang kamatayon sa madamo nga kadutaan. Ang labing kinaandan nga sahi amo ang ath­ero­scle­ro­sis, nga resulta sang pagsupot sang tambok nga kaanggid sa oat­meal (ath­eromas) sa sulod sang mga arterya. Ginapakitid sining nasupot nga tambok ang lu­men, ukon nasulod nga espasyo, sang arterya, amo nga ang arterya mahimo masupunan sing bug-os kon magsobra na kadamo ang nasupot nga tambok kag mautod ini. Ang bug-os nga pagsupon mahimo man tunaan sang nagalibotlibot nga mga nagkorta nga dugo ukon sang mga pagbiling sang mga kaunuran sa dingding sang arterya.

Ang makatalagam gid nga kahimtangan amo ang pagtipon sang ­plaque sa mga dingding sang ­coronary ­arteries, nga nagabulig sa maskulo mismo sang tagipusuon. Gani, ang maskulo mismo sang tagipusuon nagatigayon sing indi supisyente nga dugo, ang isa ka sintoma sini amo ang ­angina​—⁠ang indi tanto nga pagsakit sang dughan nga masunson nga resulta sang lakas nga pagpangabudlay. Kon ang coronary artery bug-os nga masupunan, mahimo ini magresulta sa atake sang tagipusuon kag sa kahalitan sa maskulo sang tagipusuon. Ang malubha nga atake mahimo magpadulog sing bug-os sang pagpitik sang tagipusuon.

Ang kabangdanan sang ­atherosclerosis nagalakip sang pagpanigarilyo, emosyonal nga kahuol, diabetes, sobra nga katambukon, kakulang sing ehersisyo, mataas nga presyon sang dugo, pagkaon nga madamo sing tambok, kag napanubli nga gene.

[Mga retrato]

Mapagros

Haganhagan nga pagtipon

Malubha nga pagsupon

[Diagram]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awaa ang publikasyon)

Coronary artery

[Diagram sa pahina 16, 17]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awaa ang publikasyon)

Ang Cardiovascular System

Bugana-sing-oksiheno nga dugo

BAGA

TAGIPUSUON

Left Ventricle

ARTERYA

ARTERIOLES

CAPILLARIES

VENULES

UGAT

TAGIPUSUON

Right Ventricle

Bugana-sing-oksiheno nga dugo

Kulang-sing-oksiheno nga dugo

Halin sa lawas

SUPERIOR VENA CAVA

RIGHT ATRIUM

INFERIOR VENA CAVA

Halin sa lawas

RIGHT VENTRICLE

balbula

Pakadto sa baga

PULMONARY ARTERY

Halin sa baga

LEFT ATRIUM

balbula

LEFT VENTRICLE

AORTA

Pakadto sa lawas

[Diagram sa pahina 17]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

Kon Paano Nagapitik ang Tagipusuon

1. Pagrelaks

2. Pagkupos sang atrium

3. Pagkupos sang mga ventricle

[Laragway sa pahina 17]

Ang mga selula sang dugo nagalakbay paagi sa 100,000 kilometros nga mga ugat nga ginalatayan sang dugo

[Laragway sa pahina 18]

Retrato sang mga capillary upod sang pula nga mga selula sang dugo sa isa ka kubay

[Credit Line]

Lennart Nilsson