Mga Siudad—Ngaa Yara sa Krisis?

“Kari kamo! Magtukod kita sing isa ka siudad kag isa man ka torre nga ang ukbong sini yara sa langit, . . . kay basi mag-alaplaag kita sa bug-os nga kadaygan sang duta.”​—⁠Genesis 11:⁠4.

INING mga pulong, nga ginpamulong sang nagligad nga kapin sa 4,000 ka tuig, nagpahibalo sang pagtukod sa daku nga siudad sang Babel.

Ang Babel, nga gintawag sang ulihi nga Babilonia, nahamtang sa anay mauyahon nga kapatagan sang Sinar sa Mesopotamia. Apang, tuhay sa popular nga opinyon, indi ini ang nahauna nga siudad nga narekord sa Biblia. Sa katunayan, ang mga siudad nagsugod antes sang Anaw sang panahon ni Noe. Ang manugpatay nga si Cain amo ang nagtukod sang nahauna nga narekord. (Genesis 4:17) Ini nga siudad, nga gintawag nga Enoc, mahimo nga isa lamang anay ka nakutahan nga diutay nga komunidad ukon minuro. Ang Babel, sa pihak nga bahin, isa ka daku nga siudad​—⁠isa ka prominente nga sentro sang butig nga pagsimba nga naggamit sing isa ka tumalagsahon nga relihioso nga torre. Apang, ang Babel kag ang bantog nga torre sini nagasupak gid sa Dios. (Genesis 9:7) Gani suno sa Biblia, ang Dios nagpasilabot kag gingumon ang hambal sang mga manunukod, nga nagtapos sang ila ambisyuso nga pahito sa relihion. “Ginpaaplaag sila [sang Dios] gikan didto sa bug-os nga kadaygan sang duta,” siling sang Genesis 11:​5-9.

Indi makapakibot nga nagresulta ini sa paglapnag sang mga siudad. Ti, ang mga siudad nagahatag sing pangamlig gikan sa pagsalakay sang mga kaaway. Ang mga siudad nagaaman sing mga lokasyon diin matipon kag mapanagtag sang mga mangunguma ang ila patubas. Ang pagluntad sang mga tiendahan nagtugot man sa madamong tagasiudad nga makakita sing palangabuhian magluwas sa panguma. Ang The Rise of Cities nagasiling: “Sa tion nga mahilway gikan sa mga limitasyon sang puraot nga pangabuhi, masugdan sang mga tagasiudad ang madamong lantip nga palangabuhian: paghimo sing mga alat, paghimo sing mga kolon, pagpulon, paglala, paghimo sing butang nga human sa panit, pagpamanday kag pagkantero​—⁠bisan ano man nga mahimo ipatikang.”

Ang mga siudad isa ka maayo gid nga sentro sa pagpatikang sini nga mga produkto. Binagbinaga ang rekord sang Biblia tuhoy sa daku nga gutom sa Egipto. Nakita sang primer ministro, si Jose, nga nagakaigo nga paistaron ang mga tawo sa siudad. Ngaa? Ayhan agod mapanagtag sing mas maayo ang nabilin nga suplay sang pagkaon.​—⁠Genesis 47:⁠21.

Ang mga siudad nagpauswag man sang komunikasyon kag pagpaalintunay sang mga tawo sang panahon nga ang transportasyon mahinay kag limitado lamang. Nagpadasig man ini sang pagbag-o sang katilingban kag kultura. Ang mga siudad nangin sentro sang bag-o nga mga butang kag nagpasanyog  sang pag-uswag sa teknolohiya. Samtang ang bag-ong mga ideya nagalapnag sing hilway, ang pagbag-o sa sientipiko, relihioso, kag pilosopiko nga hunahuna napadayag.

Wala Matuman nga mga Handum

Sa modernong mga tion, ang mga siudad padayon nga nagatanyag sing madamo nga kaanggid nga mga bentaha. Indi katingalahan, nian, nga padayon ini nga nagaganyat sa minilyon​—⁠ilabi na sa mga kadutaan diin ang pangabuhi sa mga uma indi na maagwanta sa kabudlay. Apang, para sa madamo nga tawo nga nagsaylo sa mga siudad, ang handum nga mangin mas maayo ang pangabuhi wala matuman. Ang libro nga Vital Signs 1998 nagasiling: “Suno sa sining ulihi lang nga pagtuon sang Population Council, ang kalidad sang kabuhi sa madamong sentro sa siudad sang imol nga mga pungsod mas imol karon sangsa mga uma.” Ngaa subong sini?

Si Henry G. Cisneros nagsulat sa The Human Face of the Urban Environment: “Kon ang mga imol magpunsok sa kilala gid nga imol nga mga lugar, ang ila mga problema madasig nga nagadamo. . . . Ang nagadugang nga pagpunsok sang mga imol, ang kalabanan minoridad nga mga tawo ginaupdan sang nagatimbuok nga pagkawalay palamugnan, dugang kag malawig nga pagsandig sa bulig, madamong problema sa panglawas, kag, sing labing makapakibot, pagdamo sang krimen.” Ang libro nga Mega-city Growth and the Future nagsiling man: “Ang daku nga pagdugok sang mga tawo masunson nagadul-ong sa madamo nga pagkawalay palamugnan kag indi bastante nga palamugnan bangod ang trabaho para sa nagadamo nga nagapangita sing trabaho mahimo nga kulang.”

Ang nagadamo nga kabataan nga nagapuyo sa kalye isa ka masubo nga pamatuod sang daku nga kapurauton sa mga siudad sang imol nga mga pungsod. Suno sa pila ka pagbulubanta, may yara 30 milyones kadamo nga kabataan sa kalye sa bug-os nga kalibutan! Ang libro nga Mega-city Growth and the Future nagasiling: “Ang kaimulon kag ang iban pa nga mga problema naghalit sang mga kaangtanan sang pamilya amo nga ang mga kabataan sa kalye napilitan sa pagbuhi sang ila kaugalingon.” Ini nga mga kabataan masunson nga nagahimakas sa pagpangabuhi sing miserable paagi sa pagpamulot sing basura, pagpakilimos, ukon pagtrabaho subong mga suluguon sa mga tiendahan.

Ang Iban Pa Masubo nga mga Katunayan

Ang kaimulon mahimo magdul-ong sa krimen. Sa isa ka siudad sa Bagatnan nga Amerika nga kilala tungod sa bag-o kag moderno nga arkitektura sini, ang krimen naglapnag kaayo amo nga ang siudad madasig nga nangin isa ka lugar sang mga barandilya nga salsalon. Halin sa pinakamanggaranon tubtob sa pinakaimol, ang mga banwahanon nagapatindog sing salsalon nga mga kudal agod amligan ang ila propiedad kag pagkapribado. Daw nagakabuhi sila sa mga hawla. Una  pa gani nga ginatukod sang iban ang mga kudal antes ang ila balay.

Halos ginaubos man sang daku nga populasyon ang ikasarang sang siudad sa pag-aman sang sadsaran nga mga kinahanglanon subong sang tubig kag sanitasyon. Ginabulubanta nga sa isa ka siudad sa Asia, 500,000 ka pangpubliko nga kasilyas ang kinahanglan. Apang, ginpakita sang isa ka surbe sining karon lang nga may yara lamang 200 ka kasilyas nga mahimo magamit!

Indi man dapat pasapayanan amo ang masunson nga makahalalit nga epekto sang sobra nga populasyon sa lokal nga palibot. Ang kaiping nga mga uma nagakadula samtang ang mga dulunan sang siudad nagasangkad. Ang pangulo anay sang United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization nga si Federico Mayor nagsiling: “Ang mga siudad nagakonsumo sang madamo nga enerhiya, nagaubos sang suplay nga tubig, kag nagahalunhon sang mga pagkaon kag mga materyales. . . . Ang pisikal nga mga butang sa palibot sini nagakaubos bangod indi na ini makaaman sang suplay ukon makasakdag sang patubas.”

Ang mga Problema sa Dalagku nga Siudad sa mga Pungsod sa Nakatundan

Ang kahimtangan sa mga pungsod sa Katundan mahimo nga daw indi subong kalubha, apang ang krisis sa mga siudad yara gihapon. Halimbawa, ang libro nga The Crisis of America’s Cities nagasiling: “Ang mga siudad sa Amerika karon makilal-an paagi sa tumalagsahon nga mga kasingki. . . . Ang paglapnag sang kasingki sa mga siudad sa Amerika malubha katama amo nga ginsugdan sang mga balasahon sa medisina nga ihugod ang daku nga bahin sa sini subong isa sang daku nga mga problema sa kapagros sa panahon naton.” Siempre pa, ang kasingki isa ka salot sa madamong dalagku nga siudad sa bug-os nga kalibutan.

Ang pag-usmod sang pangabuhi sa siudad amo ang isa ka rason kon ngaa madamo nga siudad ang indi na makagalanyat sa mga negosyante. Ang libro nga The Human Face of the Urban Environment nagasiling: “Ang mga negosyo nagsaylo sa mga lugar sa guwa sang siudad ukon sa mga pungsod sa luwas, kag nagsira sang mga pabrika, nagbilin sang ‘nahalitan nga mga uma’​—⁠wala unod nga mga tinukod sa mahigko nga mga lote, nga may nalubong nga makahililo nga mga butang sa duta, nga indi na bagay para sa pag-uswag.” Bangod sini, makita sa madamong siudad ang mga imol nga nagpunsok sa mga lugar “diin ang mga problema sa palibot wala lang ginasapak​—⁠diin ang sistema sang mga imburnal guba; diin ang pagtinlo sa tubig indi nagakaigo, diin ang mga sapat [subong sang mga langaw, tanga, ilaga] nagapamugad sa puno-sing-basura nga mga lote kag nagasulod sa mga puluy-an; diin ang magagmay nga kabataan nagakaon sing may tingga nga pintura gikan sa mga dingding sa gubaon nga mga apartment . . . diin daw wala sing isa nga nagakabalaka.” Sa sini nga palibot, ang krimen, kasingki, kag kasubo nagadamo.

Dugang pa, ang mga siudad sa Katundan nabudlayan sa pag-aman sang sadsaran nga mga kinahanglanon. Sadto anay sang 1981, ang mga awtor nga sanday Pat Choate kag Susan Walter nagsulat sing isa ka libro nga may dramatiko nga titulo nga America in Ruins​—⁠The Decaying Infrastructure. Sa sini sila nagsiling: “Ang pangpubliko nga mga pasilidad sang Amerika mas madasig nga nagakaguba sangsa pag-ilis sa sini.” Ang mga awtor nagpabutyag sing daku nga pagkabalaka bangod sang kadamuon sang tuktukon nga mga taytay, gubaon nga mga dalan, kag wasak nga mga imburnal sa dalagku nga mga siudad.

Beinte ka tuig sang ulihi, ang mga siudad subong sang New York may yara gihapon gubaon nga mga imprastraktura. Ginlaragway sang isa ka artikulo sa New York Magazine ang daku nga Third Water Tunnel nga proyekto. Ginahimo ini sa sulod na sang mga 30 ka tuig kag ginatawag nga isa ka pinakadaku nga proyekto sa imprastraktura sa Nakatundan nga Hemisperio. Gastuhan ini sing mga singko bilyones dolyares. Kon matapos, ang tanel magadul-ong sing isa ka bilyon ka galon sang tubig kada adlaw sa New York City. “Apang para sa sining daku kaayo nga pagkutkot,” siling sang manunulat, “ang tanel ginatuyo nga mangin suplemento lamang sang nagaluntad na nga mga tubo, agod makay-o ini sa nahauna nga tion sugod sang ginbutang ini sang pamuno sang siglo.” Suno sa isa ka artikulo sa The New York Times, ang pagkay-o sa iban pa nga gubaon nga imprastraktura sang siudad​—⁠mga subway, tubo sang tubig, dalan, taytay sini​—⁠magabili sing ginabulubanta nga 90 bilyones dolyares.

Ang New York indi lamang ang siudad nga may problema sa pag-aman sing kinahanglanon nga mga serbisyo. Sa katunayan, ang pila sang dalagku nga mga siudad mahapos nga maapektuhan bangod sang madamo nga kabangdanan. Sang Pebrero 1998, ang Auckland, New Zealand, nahalitan sa sulod sang duha ka semana bangod sang makahalalit nga pagkadula sang koryente. Ang mga pumuluyo sang Melbourne, Australia, wala sing mainit  nga tubig sa sulod sang 13 ka adlaw sang ginpatay ang suplay nga gas bangod sang industriyal nga aksidente sa isa ka planta.

Nian yara ang problema nga naeksperiensiahan sang halos tanan nga siudad​—⁠nagaginutok nga trapiko. Ang arkitekto nga si Moshe Safdie nagsiling: “Ang panguna nga indi paghisantuanay​—⁠isa nga magkatuhay​—⁠nagaluntad sa ulot sang madamo nga siudad kag sang mga sistema sang transportasyon nga ginagamit sa sini. . . . Dapat ibagay sang mas nauna nga mga siudad ang mga downtown sini sa kadamuon sang salakyan nga wala mahanduraw sang panahon nga gintukod ini.” Suno sa The New York Times, sa mga siudad subong sang Cairo, Bangkok, kag São Paulo, ang nagaginutok nga trapiko “kinaandan lamang.”

Walay sapayan sining tanan nga problema, daw wala sing untat ang padayon nga pagsaylo sa mga siudad. Subong sang ginasiling sang isa ka artikulo sa The UNESCO Courier, “husto man ukon sayop, ang siudad daw nagatanyag sing pag-uswag kag kahilwayan, sing pagpanan-aw sang kahigayunan, sing di-mapangindian nga ganyat.” Apang ano gid ang palaabuton sa dalagku nga mga siudad sang kalibutan? May realistiko bala nga mga solusyon sa mga problema sini?

[Blurb sa pahina 5]

“Ang daku nga pagdugok sang mga tawo masunson nagadul-ong sa madamo nga pagkawalay palamugnan kag indi bastante nga palamugnan”

[Retrato sa pahina 7]

Ang nagaginutok nga trapiko nagatublag sa madamo nga siudad

[Retrato sa pahina 7]

Minilyon ka kabataan sa kalye ang nagabuhi sang ila kaugalingon

[Retrato sa pahina 7]

Para sa madamong tagasiudad, ang mga handum nga mangin mas maayo ang pangabuhi wala matuman