Binag-o nga Pagpamulong—Tubtob Diin ang Malab-ot Sini?

MADAMO nga bata ang maaga makatuon: Agod ipuon ang mansanas nga indi nila malab-ot, nagatungtong sila sa abaga sang ila kahampang. Sa patag sang medisina, kaanggid man sini ang nagakatabo. Ang mga manugpanalawsaw sa medisina pataas kag pataas nga nakalab-ot sa hagdan sang katigayunan paagi sa pagtindog sa abaga sang kilala nga mga tawo sa patag sang medisina sang una.

Lakip sa sining mga manugbulong sang una amo ang bantog nga mga tawo kasubong nanday Hippocrates kag Pasteur, upod ang mga tawo kasubong nanday Vesalius kag William Morton​​—⁠mga ngalan nga indi kilala sang madamo. Ano ang utang nga kabalaslan sa ila sang binag-o nga pagpamulong?

Sang dumaan nga mga tion, ang pagpamulong masami nga indi isa ka sientipiko nga butang kundi isa ka padugi nga nagadalahig sang disparatis kag relihioso nga ritwal. Ang libro nga The Epic of Medicine, nga gin-edit ni Dr. Felix Marti-Ibañez, nagsiling: “Sa pagpakigbato sa balatian . . . , ginsamo sang mga taga-Mesopotamia ang pagpamulong kag relihion, kay nagapati sila nga ang balatian silot sa ila sang mga dios.” Ang pagpamulong sang mga Egiptohanon, nga amo ang nagsunod, napasad man sa relihion. Sa amo, halin gid sa umpisa, ang manugbulong halos ginapakadios.

Sa iya libro nga The Clay Pedestal, si Dr. Thomas A. Preston nagsiling: “Madamo nga pagpati sang una ang makita gihapon sa pagpamulong karon. Ang isa sina nga pagpati amo nga ang balatian indi makontrol sang pasyente, kag ang lamang nga paglaum agod mag-ayo amo ang daw labaw sa kinaugali nga ikasarang sang manugbulong.”

Pagpasad Sang mga Pundasyon

Apang sang ulihi, ang pagpamulong amat-amat nga nangin sientipiko. Ang nagapanguna nga sientipiko nga manugbulong sang una amo si Hippocrates.  Natawo sia sang mga 460 B.⁠C.⁠E. sa pulo sang Kos sa Gresya kag amo ang ginkabig sang madamo nga amay sang pagpamulong sa Katundan. Ginpasad ni Hippocrates ang pundasyon para sa isa ka makatarunganon nga tikang sa pagpamulong. Ginsikway niya ang pagpati nga ang balatian isa ka silot sang dios, kag nangatarungan nga ini may kinaugali nga kabangdanan. Ang kuyap, halimbawa, madugay na gintawag nga isa ka sagrado nga balatian bangod sang pagpati nga ang lamang nga makapaayo sini amo ang mga dios. Apang nagsulat si Hippocrates: “Tuhoy sa balatian nga ginatawag Sagrado: para sa akon wala gid ini sing kahilabtanan sa dios kag indi ini sagrado sangsa iban nga mga balatian, kundi may kinaugali nga kabangdanan ini.” Si Hippocrates amo man ang una nga nakilala nga manugbulong nga nakapanilag sang mga sintoma sang lainlain nga balatian kag ginrekord niya ini agod mangin reperensia sa palaabuton.

Mga siglo sang ulihi, si Galen, isa ka Griegong manugbulong nga natawo sang 129 C.⁠E., naghimo man sing bag-o nga butang sa pagpanalawsaw sa siensia. Pasad sa pagpihakpihak kag pag-usisa sa mga tawo kag mga sapat, nagsulat si Galen sing isa ka libro tuhoy sa anatomiya nga gingamit sang mga doktor sa sulod sang mga siglo! Si Andreas Vesalius, nga natawo sa Brussels sang 1514, amo ang nagsulat sang libro nga On the Structure of the Human Body. Ginpamatukan ini, bangod nagsumpakil ini sa madamo nga konklusion ni Galen, apang amo ini ang nagpasad sang pundasyon para sa moderno nga anatomiya. Suno sa libro nga Die Grossen (Ang Kadalagkuan), bangod sini si Vesalius nangin “isa sang labing importante nga medikal nga mga manugpanalawsaw sa tanan nga tawo kag sa tanan nga tion.”

Ang mga teoriya ni Galen nahanungod sa tagipusuon kag sa sirkulasyon sang dugo ginsikway man sang ulihi.⁠ * Mga tinuig ang ginhinguyang  sang Ingles nga manugbulong nga si William Harvey sa pagpihakpihak kag pag-usisa sa mga sapat kag mga pispis. Ginpanilagan niya ang pagpanghikot sang mga balbula sang tagipusuon, gintakus niya ang kadamuon sang dugo sa tagsa ka chamber ukon bahin sang tagipusuon, kag ginbulubanta niya ang kadamuon sang dugo sa bug-os nga lawas. Ginbalhag ni Harvey ang iya mga natukiban sang 1628 sa libro nga gintawag nga On the Motion of the Heart and Blood in Animals. Ginmulay sia, ginpamatukan, gin-atake, kag gin-insulto. Apang ang iya sinulatan nagtuga sing daku nga pagbag-o sa pagpamulong​​—⁠natukiban ang circulatory system sang lawas!

Halin sa Pagbarbero Pakadto sa Pag-opera

Daku man ang mga pag-uswag sa ikasarang sa pag-opera. Sang Edad Media, ang mga barbero amo masami ang nagapang-opera. Indi makapakibot nga ang iban nagasiling nga ang amay sang binag-o nga paagi sang pag-opera amo ang isa ka Pranses sang ika-16 nga siglo nga si Ambroise Paré​​—⁠ang una nga manug-opera nga nag-alagad sa apat ka hari sang Pransia. Gin-imbento man ni Paré ang pila ka instrumento para sa pag-opera.

Ang isa sang daku gihapon nga mga problema sang manug-opera sang ika-19 nga siglo amo ang iya di-ikasarang kon paano indi mabatyagan ang kasakit sa tion sang operasyon. Apang sang 1846 ginsugdan ni William Morton, nga isa ka dentista, ang lapnag nga paggamit sing anestisya sa operasyon.⁠ *

Sang 1895, samtang nagaeksperimento sia sa koryente, natalupangdan sang Aleman nga pisiko nga si Wilhelm Röntgen ang rays ukon ramag nga nagalapos sa unod apang indi sa tul-an. Wala niya mahibal-i kon diin nagahalin ang mga ramag, gani gintawag niya ini nga X rays, isa ka ngalan nga ginagamit gihapon sang nagahambal sing Ingles nga kalibutan. (Kilala ini sang mga Aleman subong Röntgenstrahlen.) Suno sa libro nga Die Großen Deutschen (Dungganon nga mga Aleman), si Röntgen nagsiling sa iya asawa: “Magasiling ang mga tawo: ‘Nagbuang na si Röntgen.’ ” Amo matuod ang ginsiling sang iban. Apang ginbag-o sang iya natukiban ang patag sang pag-opera. Sarang na karon makita sang mga manug-opera ang sulod sang lawas nga wala ini ginabuksan.

Pagdaug sa mga Balatian

Sa bug-os nga mga dag-on, ang makalalaton nga mga balatian subong sang buti sulit-sulit nga nagatuga sing epidemya, kakugmat, kag kamatayon. Si Ar-Rāzī, isa ka Persianhon sang ikasiam nga siglo nga ginkabig sang iban subong amo ang pinakadungganon nga manugbulong sa kalibutan sang Islam sadto nga tion, amo ang nagsulat sang una gid nga sibu nga paglaragway kon  ano ang buti gikan sa pagtamod sang medisina. Apang mga siglo pa ang nagligad antes natukiban sang Britaniko nga manugbulong nga si Edward Jenner ang paagi kon paano ini bulngon. Natalupangdan ni Jenner nga ang tawo nga ginatapikan sing cowpox​​—⁠isa ka indi makahalalit nga balatian⁠​—⁠​wala ginabuti. Pasad sa sini nga napanilagan, nagkuha si Jenner sing panit gikan sa panit nga naapektuhan sang cowpox agod maghimo sing bakuna batok sa buti. Natabo ini sang 1796. Kaangay sang iban nga mga manug-imbento nga nauna sa iya, si Jenner ginmulay kag ginpamatukan. Apang ang iya natukiban tuhoy sa proseso sang pagbakuna nagdul-ong sang ulihi sa pagpapas sa sini nga balatian kag naghatag sa medisina sing isa ka epektibo gid kag bag-o nga paagi batok sa balatian.

Gingamit sang Pranses nga si Louis Pasteur ang pagbakuna agod pakigbatuan ang rabis kag anthrax. Ginpamatud-an man niya nga ang kagaw may daku nga bahin sa pagtuga sing balatian. Sang 1882, nakilala ni Robert Koch ang kagaw nga ginabangdan sang anos, nga ginlaragway sang isa ka istoryador subong “ang pinakadaku nga manugpatay nga balatian sang ikanapulog-siam nga siglo.” Pagkadason nga tuig, nakilala ni Koch ang kagaw nga ginabangdan sang kolera. Ang magasin nga Life nagsiling: “Ang nahimuan ni Pasteur kag ni Koch nagbukas sang dalan padulong sa siensia sang mikrobiolohiya kag nagdul-ong sa mga pag-uswag sa immunolohiya, sanitasyon kag katinluan nga daku ang nahimo agod mapalawig ang kabuhi sang mga tawo sangsa bisan ano nga kauswagan sa siensia sang nagligad nga 1,000 ka tuig.”

Ang Pagpamulong Sang Ikabeinte nga Siglo

Sa pagsugod sang ika-20 nga siglo, ang medisina nagatindog sa abaga sini nga mga tawo kag sang iban pa nga maalam nga mga manugbulong. Sugod sadto, nag-alagisod ang mga kauswagan sa patag sang medisina​—⁠insulin para sa diabetes, chemotherapy para sa kanser, paggamit sing hormone para sa mga balatian nga nagadalahig sang mga glandula, antibiotic para sa anos, chloroquine para sa pila ka sahi sang malaria, dialysis para sa balatian sa bato-bato, open-heart surgery kag pag-ilis sing mga organo, sa pagsambit sing pila lamang.

Apang karon nga nagatindog kita sa pagpamanagbanag sang ika-21 nga siglo, daw ano kalapit ang medisina sa tulumuron nga makagarantiya sing “isa ka rasonable nga kapagros sang lawas para sa tanan nga tawo sa kalibutan”?

Isa Bala ka Tulumuron nga Indi Malab-ot?

Nahibaluan sang mga bata nga indi nila malab-ot ang tanan nga mansanas bisan pa magtungtong sila sa abaga sang ila kahampang. Ang iban sang maduga gid nga mga mansanas yara sa tuyuktuyukan sang kahoy, kag indi gihapon malab-ot. Sa amo man nga paagi, paagisod nga nag-uswag ang medisina, sing pataas kag pataas. Apang ang ginapakabahandi gid nga tulumuron​​—⁠ang kapagros para sa tanan⁠​—⁠​indi gihapon malab-ot sa tuyuktuyukan sang kahoy.

Sa amo, bisan pa nagreport ang European Commission sang 1998 nga ang “mga taga-Europa wala gid makaagom sing malawig kag mapagros nga kabuhi,” nagdugang pa ang report: “Isa sa kada lima ka tawo ang temprano nga mapatay antes mag-edad sing 65. Ang kabangdanan sang mga 40% sini nga kamatay amo ang kanser, ang 30% amo ang mga balatian may kaangtanan sa tagipusuon . . . Dapat iaman ang mas maayo nga pangamlig batok sa bag-o nga mga peligro sa panglawas.”

Ang Aleman nga magasin sa panglawas nga Gesundheit nagreport sang Nobiembre 1998 nga ang makalalaton nga mga balatian subong sang kolera kag anos isa ka nagadaku nga peligro. Ngaa? “Daw wala na nagasalir” ang mga antibiotic. Kapin kag kapin nga bakterya ang nagabato sa di-magkubos isa ka kinaandan nga bulong; sa pagkamatuod, madamo na ang nagabato sa pila ka bulong.” Indi lamang nga nagabalik liwat ang daan na nga mga balatian kundi naglutaw pa ang bag-o nga mga balatian subong sang AIDS. Ang Aleman nga publikasyon sang mga bulong nga Statistics ’97 nagapahanumdom sa aton: “Para sa  dos tersia sang tanan nga nakilal-an nga balatian​​—⁠mga 20,000⁠​—⁠​wala pa tubtob karon sing paagi kon paano bulngon ang kabangdanan.”

Yara Bala ang Sabat sa “Gene Therapy”?

Matuod, padayon nga ginatukib ang bag-o nga mga paagi sang pagbulong. Halimbawa, madamo ang nagapati nga ang genetic engineering mahimo nga amo ang solusyon sa mas maayo nga panglawas. Pagkatapos sang pagpanalawsaw sa Estados Unidos sang katuigan 1990 sang mga manugbulong kasubong ni Dr. W. French Anderson, ang gene therapy ginlaragway subong “ang pinakapopular kag bag-o nga butang nga ginapanalawsaw sang medisina.” Ang libro nga Heilen mit Genen (Pag-ayo Paagi sa mga Gene) nagsiling nga bangod sang ge

ne therapy “mahimo nga malapit na makatukib ang medikal nga siensia sing bulong. Labi na nga amo sini ang kaso sa pagbulong sa mga balatian nga tubtob karon wala pa sing bulong.”

Nagalaum ang mga sientipiko nga sa ulihi mabulong nila ang inborn ukon halin sa pagkatawo nga mga balatian nga may kaangtanan sa mga gene paagi sa pag-indyeksion sa mga pasyente sing mga gene nga amo ang magatadlong sang ila problema. Mahimo matukiban pa gani nga ang makahalalit nga mga selula, subong sang mga selula sang kanser, amo ang gamiton sa paglaglag sang ila kaugalingon. Paagi sa pag-usisa sa mga gene, posible na karon mahibaluan kon ano nga mga balatian ang magadunggo sa isa ka tawo. Ang iban nagasiling nga ang pharmacogenomics​​—⁠pagbagay sang mga bulong sa mga gene sang pasyente​​—⁠amo ang masunod nga tukibon. Ang isa ka kilala nga manugpanalawsaw nagsiling nga sa pila ka adlaw “mahibaluan na [sang mga doktor] ang mga balatian sang ila mga pasyente kag mahatagan sila sing nagakaigo nga mga bahin sang mga nahot sang molekula nga magapaayo sa ila.”

Apang, indi kumbinsido ang iban nga ang gene therapy magahatag sing “milagruso nga bulong” sa palaabuton. Sa pagkamatuod, suno sa mga surbe, indi luyag sang mga tawo nga ipausisa ang ila mga gene. Madamo man ang nahangawa nga basi ang gene therapy isa ka makatalagam nga pagpasilabot sa kinaugali.

Tion lamang ang magasugid kon bala matuman ukon indi sang genetic engineering ukon sang iban pa nga mga tikang sang moderno nga teknolohiya sa medisina ang ila daku gid nga mga panaad. Apang, may yara rason nga dapat likawan ang indi nagakaigo nga pagkamalaumon. Ang libro nga The Clay Pedestal nagalaragway sang isa ka pamilyar gid nga siklo: “Isa ka bag-o nga terapiya ang nagaguwa, nga makunyagon nga ginabaton sa mga miting sang mga doktor kag sa mga balasahon sang mga propesyonal sa medisina. Ang mga nag-imbento sini nagabantog sa sulod sini nga propesyon, kag ginapasayod sang media ini nga pag-uswag. Pagkatapos sang isa ka tion sang kakunyag kag dokumentado nga mga ebidensia bilang suporta sa dalayawon nga paagi sang pagbulong, nagasugod ang amat-amat nga kalugaw-an, nga nagadugay sing pila ka bulan tubtob sa pila ka dekada. Nian bag-o naman nga bulong ang matukiban, kag sa hinali lang, ginaislan sini ang daan, nga ginapakawalay pulos dayon.” Sa pagkamatuod, madamo nga bulong nga kasan-o lang amo ang kinaandan nga ginagamit ang ginsikway sang kalabanan nga doktor subong indi epektibo.

Bisan pa ang mga doktor karon wala na ginahatagan sing relihioso nga tindog nga ginhatag anay sa mga manugbulong sang dumaan nga mga tion, may huyog ang pila ka tawo sa pagtamod nga  ang mga doktor may halos tulad-dios nga mga gahom kag sa paghunahuna nga ang siensia pat-od nga makatukib sing bulong sa tanan nga balatian sang katawhan. Apang, wala gid malab-ot ini nga tulumuron. Sa iya libro nga How and Why We Age, si Dr. Leonard Hayflick nagsiling: “Sang 1900, 75 porsiento sang mga tawo sa Estados Unidos ang nagakapatay antes mag-edad sing sisentay-singko. Sa karon, halos nagbaliskad ini nga estadistika: mga 70 porsiento sang mga tawo ang nagakapatay paglampas sa edad nga sisentay-singko.” Ano ang kabangdanan sining talalupangdon nga paglawig sang kabuhi? Nagpaathag si Hayflick nga ini “bangod nabuhinan ang nagakapatay nga bag-o matawo nga mga lapsag.” Pananglit madula karon sang medikal nga siensia ang daku nga mga kabangdanan sang kamatay sa mga may edad​​—⁠balatian sa tagipusuon, kanser, kag stroke. Magapahangop bala ina nga mahatag nila ang pagkadimamalatyon? Indi gid. Si Dr. Hayflick nagsiling nga bisan pa matabo ini, “ang kalabanan nga tawo magakabuhi sing mga isa ka gatos ka tuig.” Nagdugang pa sia: “Ining mga tawo nga magakabuhi sing isa ka gatos ka tuig indi gihapon mangin di-mamalatyon. Apang ano ang ila ikamatay? Magaluya lamang sila kag magaluya tubtob mapatay sila.”

Gani, walay sapayan sang maayo gid nga mga panikasog sang medikal nga siensia, malayo gihapon nga malab-ot sang tawo ang tulumuron nga madula ang kamatayon. Ngaa subong sini? Kag isa bala ka imposible nga damgo ang tulumuron nga mapagros nga panglawas para sa tanan?

[Mga nota]

[Blurb sa pahina 4]

“Madamo nga pagpati sang una ang makita gihapon sa pagpamulong karon.”—The Clay Pedestal

[Retrato sa pahina 4, 5]

Ginpasad nanday Hippocrates, Galen, kag Vesalius ang mga pundasyon sang binag-o nga pagpamulong

[Credit Lines]

Kos Island, Gresya

Sa maayong kabubut-on sang National Library of Medicine

Tinigib sa kahoy ni Jan Steven von Kalkar sang A. Vesalius, gikan sa Meyer’s Encyclopedic Lexicon

[Mga retrato sa pahina 6]

Si Ambroise Paré amo ang una gid nga manug-opera nga nag-alagad sa apat ka hari sang Pransia

Ang Persianhon nga manugbulong nga si Ar-Rāzī (wala), kag ang Britanikong manugbulong nga si Edward Jenner (tuo)

[Credit Lines]

Sanday Paré kag Ar-Rāzī: Sa maayong kabubut-on sang National Library of Medicine

Gikan sa libro nga Great Men and Famous Women

[Retrato sa pahina 7]

Ginpamatud-an sang Pranses nga si Louis Pasteur nga ang mga kagaw ginabangdan sang balatian

[Credit Lines]

© Institut Pasteur

[Retrato sa pahina 8]

Bisan pa madula ang panguna nga mga kabangdanan sang kamatayon, ang katigulangon magaresulta gihapon sa kamatayon