Diin Na Nagkadto ang Tubig?

Ang Cherrapunji, sa India, isa sang pinakatubigon nga mga duog sa duta. Kon tingulan, 9,000 milimetros nga ulan ang nagahumoy sang kabakuluran sini, nga nahamtang sa tiilan sang Himalaya Mountains. Walay sapayan sini, daw indi mapatihan nga ang Cherrapunji ginakulang man sing tubig.

SANGLIT diutay na lamang nga tanom ang nabilin agod makahupot sing tubig, nagahuganas ini sing subong kadasig sa pagtupa sini halin sa langit. Pagligad sang duha ka bulan nga wala na sing ulan, ang tubig nagaiwat. Ginlaragway ni Robin Clarke, sa iya libro nga Water: The International Crisis, sang nagligad nga tinuig ang Cherrapunji subong “ang pinakatubigon nga desyerto sa duta.”⁠ *

Indi malayo sa ilawod sang Cherrapunji nahamtang ang Bangladesh, isa ka madamo sing populasyon, manubo nga pungsod nga naapektuhan sing daku sang ulan nga nagahuganas paidalom sa kalbo nga kabakuluran sang India kag Nepal. Sang nagligad nga pila ka tuig, dos tersia nga bahin sang Bangladesh ang ginbaha. Apang kon maghubas na ang baha, ang Suba Ganges nagailig sing maninit, kag ang duta nagamala. Kapin sa 100 milyones ka tawo sa Bangladesh ang nagaatubang sining masakit, tuigan nga siklo sang pagbaha kag pagpamangag. Ang malain pa, ang mga tubig sa bubon didto nahigkuan sang arseniko, nga ayhan naghilo na sa minilyon ka tawo.

Sa Nukus, Uzbekistan, nga indi malayo sa Aral Sea, asin sa baylo sang arseniko ang problema. Ang puti nga mga asin nagatapik sa mga bulak  nga tanom kag nagpakunol sang pagtubo sini. Ang asin nagapaibabaw sa kadaygan gikan sa basa nga duta sa idalom. Ini nga problema, nga ginatawag salinization sa Ingles, indi bag-o. Ang panguma sa Mesopotamia nag-usmod sang nagligad nga apat ka libo ka tuig bangod sang amo gid nga rason. Bangod sang sobra nga irigasyon kag sang indi maayo nga mga kanal, ang mga asin sa duta nagasupot sa kadaygan. Agod makaani sing maayoayo, madamo pa nga tab-ang nga tubig ang dapat gamiton. Apang, sa ulihi ang duta mangin walay pulos​—⁠para sa henerasyon nga magaabot.

Diin Nagakadto ang Tubig?

Sing makapasubo, ang kalabanan nga ulan mabunok kaayo. Wala lamang ini nagadul-ong sa pagbaha kundi nagaresulta man sa madasig nga paghuganas sang tubig padulong sa dagat. Kag ang pila ka duog madamo ang ulan, samtang ang iban naman diutay lamang. Kilala ang Cherrapunji nga may rekord nga kapin sa 26,000 milimetros nga ulan sa 12-ka-bulan nga panag-on, samtang ang Atacama Desert sa naaminhan nga Chile mahimo nga pila ka tuig nga wala sing madamol nga ulan.

Dugang pa, ang kalabanan nga tawo sa aton planeta nagapuyo sa mga lugar diin ang tubig indi bugana. Halimbawa, pila lamang ka tawo ang nagapuyo sa tropikal nga mga duog sa Aprika kag Bagatnan nga Amerika diin mabunok ang ulan. Kinse porsiento sang kabug-usan nga ulan kada tuig nga nagatupa sa daku nga Suba Amazon ang nagailig pasulod sa Atlantic Ocean, apang bangod diutay lamang ang populasyon sa sina nga duog, diutay lamang nga tubig ang kinahanglan para gamiton sang mga tawo. Sa pihak nga bahin, mga 60 milyones ka tawo ang nagapuyo sa Egipto, diin diutay lamang ang ulan, kag halos ang tanan nila nga ginakinahanglan nga tubig dapat kuhaon sa nagakahubas nga Suba Nilo.

Sang nagligad nga tinuig ining talalupangdon nga kinatuhayan sa suplay sang tubig indi daku nga problema. Suno sa isa ka surbe, sang 1950 wala sing rehiyon sa duta nga nag-antos sing tuman ka diutay ukon sobra gid ka diutay nga suplay sang tubig. Apang yadtong tion sang bugana nga tubig nagbag-o na. Sa kigas nga mga rehiyon sa Aminhan nga Aprika kag Sentral Asia, ang kadamuon sang tubig nga magamit sang kada tawo nagnubo sa isa sa ikanapulo ka bahin sang kadamuon sini anay sang 1950.

Magluwas sa pagdamo sang populasyon kag pagdiutay sang ulan sa madamo nga duog nga may madamo nga populasyon, ang pagkinahanglan sing tubig nagdugang bangod sang iban pa nga mga rason. Sa kalibutan karon, ang kauswagan kag kahamungayaan may yara suod nga kaangtanan sa masaligan nga suplay sang tubig.

Ang Nagadugang nga Pagkinahanglan sing Tubig

Kon nagapuyo ikaw sa isa ka industriyalisado nga pungsod, wala sing duhaduha nga natalupangdan mo nga ang mga pabrika nagapunsok sa  palibot sang importante gid nga mga suba. Ang rason simple lamang. Ang industriya nagakinahanglan sing tubig sa paghimo sing halos tanan nga butang, halin sa mga kompyuter pakadto sa mga paper clip. Ang pagproseso sing mga pagkaon nagagamit man sang madamo nga tubig. Ang mga planta sang koryente nagakinahanglan man sing dalayon nga suplay sang tubig kag nahamtang sa tupad sang mga linaw ukon mga suba.

Labi pa ka daku ang pagkinahanglan sing tubig sa pagpanguma. Sa madamo nga duog ang ulan diutay katama ukon indi gid masaligan sa paggarantiya sing isa ka mapatubason nga ani, gani ang irigasyon daw amo ang maayo nga solusyon para mapakaon ang gutom nga planeta. Bilang resulta sang pagsandig sa mga tanom nga nagagamit sing irigasyon, ginagamit sang pagpanguma ang daku nga bahin sang suplay nga tab-ang nga tubig sang planeta.

Dugang pa, labi nga nagadamo ang tubig nga ginagamit sa mga panimalay. Sang katuigan 1990, ang makahalawhaw nga 900 milyones ka bag-o nga pumuluyo sa siudad nagkinahanglan sing nagakaigo nga sanitasyon kag matinlo nga tubig. Ang kinaandan nga mga ginakuhaan sing tubig, subong sang mga suba kag mga bubon, indi na bastante para sa dalagku nga mga siudad. Halimbawa, kinahanglan karon nga pailigon sang Mexico City ang tubig paagi sa mga tubo halin sa kapin sa 125 kilometros nga kalayuon kag ibomba ini sa mga kabukiran nga nagataas sing 1,200 metros sa siudad. Ang kahimtangan, siling ni Dieter Kraemer sa iya report nga Water: The Life-Giving Source, “mapaanggid sa isa ka kogita; ang mga gaway nagapangalapkap sa guwa sang siudad sa pagtinguha nga makakuha sing tubig.”

Sa amo, ang industriya, panguma, kag mga duog sa siudad maakigon nga nagapangayo para sa dugang nga tubig. Kag madamo sang ila ginpangayo ang nahatag, sa karon, paagi sa pagkuha sa reserba sang duta​—⁠tubig sa idalom sang duta. Ang mga aquifer amo ang isa sang panguna nga deposito sang tab-ang nga tubig sang duta. Apang mahimo ini maubos. Ining mga deposito nga tubig kaangay sang kuwarta sa banko. Indi ka makapadayon sa pagkobra sini kon diutay lamang ang imo ginadeposito. Sa ulihi, ang adlaw sang pagpanukot magaabot.

Ang Paggamit kag Indi Husto nga Paggamit sa Tubig sang Duta

Ang tubig sang duta amo ang suplay sang tubig nga makuha naton kon magkutkot kita sing bubon. Ginabanabana sang report sang United Nations Children’s Fund nga Groundwater: The Invisible and Endangered Resource nga katunga sang tubig nga ginagamit sa mga pamalay kag sa irigasyon para sa mga tanom nagahalin sa sini. Sanglit ang tubig sa idalom sang duta masami nga indi tanto ka higko kon ipaanggid sa tubig sa kadaygan, diri man sini ginakuha ang kalabanan sang aton ginainom nga tubig, sa mga siudad kag sa kaumhan. Kon ang pagkuha haganhagan, ang suplay nga tubig gikan sa idalom magapabilin  nga wala nagabag-o, sanglit tayuyon ini nga ginapun-an liwat sang ulan nga amat-amat nga nagapanalupsop sa sining mga reserba sa idalom sang duta. Apang sa sulod sang mga dekada ginakuha sang katawhan ang kapin nga tubig sangsa masarangan pun-an sang kinaugali nga siklo sang tubig.

Ang resulta amo nga ang nibel sang tubig sa idalom sang duta labi nga nagadalom gikan sa kadaygan, kag nangin magasto ukon indi praktikal ang pagkutkot sa kadalumon nga malab-ot ini. Kon magmala ang mga bubon, nagaresulta ini sa kapahamakan sa ekonomiya kag sa tawo. Sa India ini nga mga trahedya nagakahanabo na. Sanglit ang pagkaon sang isa ka bilyon nga tawo nga nagapuyo sa sentral nga kapatagan sang China kag India nasandig sa tubig nga nasupot sa idalom sang duta, ang palaabuton makahalangawa.

Ang pagdiutay sang suplay nga tubig sa idalom sang duta ginpalala pa sang paghigko. Ang mga abono nga ginagamit sa agrikultura, mga higko sang mga tawo kag mga sapat, kag mga kemikal halin sa industriya nagapadulong sa tubig sa idalom. “Sa tion nga mahigkuan ang aquifer, ang mga tikang sa paglubad sini mahimo mangin madugay kag mahal, imposible pa gani,” paathag sang report nga ginbalhag sang World Meteorological Organization. “Ang mahinay nga pagpanalupsop sang mga higko gintawag nga ‘kemikal nga bomba.’ Ginabutang sini sa katalagman ang katawhan.”

Ang isa gid ka pagsumpakilay amo nga ang tubig nga ginabomba halin sa mga aquifer sa ubos sang kadaygan sang duta mahimo maghalit sa duta mismo nga tuyo nga patubigan sini. Kalabanan sang ginapatubigan nga mga duta sa kigas ukon medyo kigas nga mga pungsod sang kalibutan nagaantos karon bangod sang pag-asin sang duta. Sa India kag sa Estados Unidos​—⁠duha sang dalagku nga mga manugpatubas sing kalan-on nga mga pungsod sa kalibutan​—⁠25 porsiento sang ginapatubigan nga duta ang nahalitan na sing daku.

Ang Wala Nagauyang Wala Ginakulang

Walay sapayan sining tanan nga problema, ang kahimtangan may paglaum pa kon ang hamili nga tubig sang planeta gamiton sing mas mahalungon. Ang indi maayo nga mga metodo sa irigasyon masami nagauyang sang 60 porsiento sang tubig antes ini makalab-ot sa mga tanom. Ang dugang nga ikasarang​—⁠nagagamit sing matigayon nga teknolohiya​—⁠makabuhin sing katunga sang tubig nga ginagamit sa industriya. Kag bisan ang tubig nga ginagamit sa siudad sarang mabuhinan sing 30 porsiento kon kay-uhon gilayon ang may buslot nga mga tubo.

Ang mga tikang sa pagtipig sing tubig nagakinahanglan sang determinasyon nga himuon ini kag sang pagpangita sing mga paagi sa paghimo sini. May makatarunganon bala nga mga rason sa pagpati nga ang hamili nga tubig sang aton planeta matipigan para sa palaabuton nga henerasyon? Binagbinagon sang aton katapusan nga artikulo ini nga pamangkot.

[Nota]

[Kahon/Retrato sa pahina 7]

ANG TUBIG NAGAPAHIKOT SANG KALIBUTAN

Halos tanan nga industriya nagagamit sing madamo nga tubig.

▪ Ang paghimo sing isa ka tonelada nga asero makagamit sing 280 ka tonelada nga tubig.

▪ Ang paghimo sing isa ka kilo nga papel mahimo magkinahanglan sing 700 ka kilo nga tubig (kon wala ginagamit liwat sang pabrika ang tubig).

▪ Sa paghimo sing awto, ang manughimo nagagamit sing tubig nga 50 ka pilo sa kabug-aton sang awto

Ang pagpanguma mahimo magkinahanglan sing madamo nga tubig, ilabi na kon ang mga sapat sa uma ginasagod sa medyo kigas nga mga rehiyon sa duta.

▪ Ang pagpatubas sing isa ka kilo nga steak halin sa California nga baka nagakinahanglan sing 20,500 ka litro nga tubig.

▪ Ang pagtinlo kag pag-ilada sa isa lamang ka manok nagagamit sing di-magkubos 26 ka litro nga tubig.

[Graph/Mga retrato sa pahina 8]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

DIIN GINAGAMIT ANG TUBIG?

Sa panguma 65%

Sa industriya 25%

Sa balay 10%

[Mga retrato sa pahina 9]

Minilyon ka galon nga tubig ang nagakauyang bangod sang busluton nga mga tubo kag mga gripo nga ginapabay-an nga nagatubod

[Credit Line]

AP Photo/Richard Drew