Nagakaubos Na Bala ang Tubig sa Kalibutan?

“Ang pagtigayon sing indi peligruso, matinlo kag bastante nga ginhalinan sang tab-ang nga tubig isa ka panguna nga kinahanglanon para mabuhi, para sa pag-uswag sang kahimtangan sang katilingban kag ekonomiya sang tanan nga katawhan. Apang, padayon kita nga nagagawi subong bala nga ang tab-ang nga tubig dalayon nga bugana. Sa katunayan indi subong sini.”—KOFI ANNAN, SEKRETARYO-HENERAL SANG NASYONES UNIDAS.

SA UDTONG-ADLAW kada Huebes sa sulod sang nagligad nga isa ka libo ka tuig, isa ka pinasahi nga hukmanan ang nagasapol sa siudad sang Valencia sa Espanya. Ang trabaho sini amo ang paghusay sa mga binais sa tubig.

Ang lokal nga mga mangunguma sa mauyahon nga kapatagan sang Valencia nagasandig sa irigasyon, kag ang irigasyon nagakinahanglan sing madamo nga tubig​—⁠nga pirme kulang sa sini nga bahin sang Espanya. Mahimo mag-apelar ang mga mangunguma sa hukmanan sang tubig kon sa pamatyag nila wala nila makuha ang ila nagakaigo nga bahin. Ang mga binais sa tubig indi na bag-o, apang talagsa lang ini mahusay sing nagakaigo subong sa Valencia.

Halos 4,000 ka tuig na ang nakaligad, nag-utwas ang masingki nga binais sa tunga sang mga manugbantay sing karnero tuhoy sa pagkuha sing tubig sa bubon malapit sa Beer-seba sa Israel. (Genesis 21:25) Kag ang problema sa tubig sa Natung-an nga Sidlangan naglain pa sugod sadto. Sa di-magkubos duha ka prominente nga lider sa rehiyon ang nagsiling nga ang problema sa tubig mahimo magdul-ong sa pagdeklarar nila sing inaway sa kaingod nga Estado.

Sa medyo kigas nga mga pungsod sa kalibutan, ang tubig pirme nagapukaw sing mainit nga mga balatyagon. Ang rason simple lamang: Ang tubig kinahanglanon gid sa kabuhi. Subong sang ginpatalupangod ni Kofi Annan, “ang tab-ang nga tubig hamili: indi kita mabuhi kon wala ini. Indi ini mabuslan: wala ini sing tal-us. Kag madali ini maapektuhan: ang hilikuton sang tawo may daku nga epekto sa kadamuon kag kalidad sang matigayon nga tab-ang nga tubig.”

Subong nga wala pa gid matabo anay, ang kadamuon kag kalidad sang tab-ang nga tubig sa aton planeta yara karon sa katalagman. Indi kita dapat madaya bangod sang katunayan nga sa pila ka bahin sang kalibutan daw bugana ang suplay nga tubig.

 Ang Nagadiutay nga Suplay sang Tubig

“Ang isa sang daku nga mga pagsumpakilay sa kinaugali sang tawo amo nga ginapabaloran lamang naton ang mga butang kon maiwat ini,” siling sang kabulig nga sekretaryo-heneral sang Nasyones Unidas nga si Elizabeth Dowdeswell. “Ginapabaloran lamang naton ang tubig kon mahubsan na ang bubon. Kag ang mga bubon nagakahubsan indi lamang sa kigas nga mga duog kundi sa mga duog man nga sa masami indi maiwat ang tubig.”

Nahangpan gid sang mga nagaatubang sang kaiwaton sang tubig adlaw-adlaw ang problema. Si Asokan, nga nagatrabaho sa opisina sa Madras, India, dapat magbangon sing duha ka oras antes magpamanagbanag kada aga. Dala ang lima ka balde, nagakadto sia sa pangpubliko nga gripo, nga lima ka minuto nga lalakton. Bangod ang tubig nagatubod lamang sa ulot sang alas 4:00 s.a. kag alas 6:00 s.a., kinahanglan niya nga maglinya sing temprano. Ang tubig nga ginsag-ub niya sa iya mga balde dapat paiguon sa bug-os nga adlaw. Madamo nga Indian kaangay niya​—⁠kag isa ka bilyon pa nga tawo sa duta​—⁠ang indi subong sini ka mapalaron. Wala sila sing gripo, suba, ukon bubon malapit sa ila puluy-an.

Si Abdullah, isa ka bata nga lalaki nga nagapuyo sa rehiyon sang Sahel sa Aprika, isa sa ila. Ang karatula sa dalan nga nagapakilala sang iya magamay nga minuro nagalaragway sini subong isa ka mauyahon nga duog; apang madugay na ini nga wala sing tubig, kag halos wala na sing makita nga kahoy. Trabaho ni Abdullah ang pagsag-ub sing tubig para sa pamilya gikan sa bubon nga kapin sa isa ka kilometro ang kalayuon.

Sa iban nga mga bahin sang kalibutan, ang ginakinahanglan nga tab-ang kag matinlo nga tubig nagasobra pa sa suplay. Ang  rason simple lamang: Ang daku nga bahin sang katawhan nagapuyo sa kigas ukon medyo kigas nga mga duog, diin ang tubig madugay na nga maiwat. (Tan-awa ang mapa sa pahina 3.) Suno sa Stockholm Environment Institute, ang ikatlo nga bahin sang populasyon sang kalibutan nagapuyo na sa mga duog nga nagaeksperiensia sing kasarangan tubtob sobra nga kakulang sing tubig. Kag ang pagkinahanglan sang tubig nagadugang sing kapin sa duha ka pilo sangsa kadasigon sang pagdamo sang populasyon.

Ang suplay nga tubig, sa pihak nga bahin, wala nagabag-o. Ang mas madalom nga mga bubon kag bag-o nga mga pulunduhan sang tubig mahimo magdala sing temporaryo nga kaumpawan, apang ang kadamuon sang ulan nga nagatupa sa duta kag ang kadamuon sang tubig nga nasupot sa idalom sang duta amo gihapon. Gani, ginabanabana sang mga meteorologo nga sa sulod sang 25 ka tuig, ang kadamuon sang tubig nga magamit sang isa ka tawo sa duta mahimo mabuhinan sing katunga.

Epekto sa Kapagros kag Pagkaon

Ano ang epekto sang kaiwaton sang tubig sa mga tawo? Una sa tanan, ginahalitan sini ang ila kapagros. Wala ini nagakahulugan nga mapatay sila sa uhaw; kundi, mahimo sila magmasakit bangod sang mapigaw nga kalidad sang tubig nga ginagamit sa pagluto kag sa ilimnon. Ginpatalupangod ni Elizabeth Dowdeswell nga “mga 80 por siento sang tanan nga balatian kag kapin sa un-tersia sang tanan nga kamatayon sa imol nga mga pungsod ang bangod sa mahigko nga tubig.” Sa medyo kigas nga mga pungsod sa imol nga kalibutan, ang suplay sang tubig masunson nga nahigkuan sang higko sang tawo ukon sapat, mga pestisidio, mga abono, ukon mga kemikal halin sa mga industriya. Ang pigado nga pamilya mahimo nga wala na sing mahimo pa kundi ang gamiton ining mahigko nga tubig.

Subong nga ang aton lawas nagakinahanglan sing tubig agod  mapaguwa ang mga higko, ang bugana nga tubig kinahanglanon para sa nagakaigo nga sanitasyon​—⁠ang tubig nga para sa madamo nga tawo indi gid matigayon. Ang kadamuon sang tawo nga wala sing nagakaigo nga sanitasyon nagdamo halin sa 2.6 bilyones sang 1990 tubtob sa 2.9 bilyones sang 1997. Halos katunga ini sang mga tawo sa duta. Kag ang sanitasyon isa gid ka importante kag hilingagawon nga butang. Sa magkabuylog nga pinamulong, ang mga opisyales sang Nasyones Unidas nga sanday Carol Bellamy kag Nitin Desai nagpaandam: “Kon ang mga kabataan kulang sing tubig nga nagakabagay imnon kag gamiton sa sanitasyon, halos ang tanan nga bahin sang ila kapagros kag pagtubo nabutang sa katalagman.”

Ang pagpatubas sing pagkaon nagasandig sa tubig. Sa pagkamatuod, madamo nga tanom ang ginabunyagan sang ulan, apang sining karon lang ang irigasyon amo ang importante gid nga butang agod mapakaon ang madasig magdamo nga populasyon. Sa karon, 36 porsiento sang patubas sang kalibutan ang nagasandig sa irigasyon. Apang ang pinakataas nga kabug-usan sang kalaparon sang may irigasyon nga katamnan nalab-ot sang nagligad nga mga 20 ka tuig, kag padayon ini nga nagabuhin sugod sadto.

Kon madamo nga tubig ang nagasagawak sa tagsa ka gripo sa aton puluy-an kag kon may yara kita matinlo nga kasilyas nga mahapos nga nagadagnas sang higko, mahimo mabudlay patihan nga ang kalibutan nagakaubusan na sang nagakaigo nga suplay sang tubig. Apang, dapat naton dumdumon nga 20 porsiento lamang sang katawhan ang nagaagom sini nga kasulhayan. Sa Aprika madamong babayi ang nagahinguyang sing tubtob sa anom ka oras sa isa ka adlaw sa pagsag-ub sing tubig​—⁠kag sa masami mahigko ini. Mas maathag nga nahangpan sining mga babayi ang masakit nga kamatuoran: Ang matinlo, indi peligruso nga tubig maiwat, kag labi pa ini nga nagaiwat.

Malubad bala sang teknolohiya ang problema? Ang ginhalinan bala sang suplay sang tubig mahimo magamit sing mas makini? Diin na nagkadto ang tubig? Tinguhaan nga sabton sang masunod nga mga artikulo ini nga mga pamangkot.

[Kahon/Diagram sa pahina 4]

KON DIIN NA ANG TAB-ANG NGA TUBIG

Mga 97 porsiento sang tubig sa duta ang yara sa kadagatan kag tuman ini kaparat agod gamiton para ilimnon, sa pagpanguma, kag sa pagprodukto.

Mga 3 porsiento lamang sang tubig sang duta ang tab-ang. Apang, ang kalabanan sini indi madali matigayon, subong sang ginapakita sang kaupod nga ilustrasyon.

[Diagram]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

Permanente nga yelo kag niebe 68.7%

Tubig sa idalom sang duta 30.1%

Permafrost, yelo sa idalom nga anib sang duta 0.9%

Mga linaw, suba, kag sapa 0.3%

[Kahon sa pahina 5]

ANG KRISIS SA TUBIG

▪ PAGHIGKO Sa Poland 5 porsiento lamang sang tubig sa suba ang nagakabagay imnon, kag 75 porsiento sini ang mahigko kaayo bisan para gamiton sa industriya.

▪ MGA SUPLAY SA SIUDAD Sa siudad sang Mexico, ang ikaduha sa pinakadaku nga siudad sa kalibutan, ang water table ukon kadalumon sang duta nga may tubig, nga nagasuplay sa 80 porsiento sang tubig sa siudad, padayon nga nagadalom. Ang pagbomba nagasobra sa kinaugali nga pagpaguwa sing tubig sing kapin sa 50 porsiento. Ang Beijing, ang kapital sang China, may amo man nga problema. Ang aquifer (balasbalason kag batuhon nga anib sang duta nga may tubig) sini naganubo sing kapin sa isa ka metro kada tuig, kag un-tersia sang mga bubon sini ang namalhan.

▪ IRIGASYON Ang daku nga Ogallala aquifer sa Estados Unidos nahubsan amo nga ang may irigasyon nga duta sa aminhan-katundan nga Texas nagbuhin sing un-tersia bangod sang kakulang sing tubig. Ang China kag India, ang ikaduha kag ikatlo nga manugpatubas sing pagkaon, nagaatubang man sing amo nga krisis. Sa nabagatnan nga estado sang Tamil Nadu sa India, bangod sang irigasyon nagdalom ang water table sing kapin sa 23 metros sa sulod sang napulo ka tuig.

▪ ANG NAGAKADULA NGA MGA SUBA Sa tion sang tig-ilinit, ang daku nga Ganges wala na nagadangat sa dagat, bangod ang tanan nga tubig sini ginpalikaw sa iban nga lugar antes makadangat sa dagat. Amo man sini ang nagakatabo sa Suba Colorado sa Aminhan nga Amerika.

[Mapa sa pahina 3]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

KON DIIN KULANG ANG SUPLAY SANG TUBIG

Mga duog nga kulang sing tubig