Ang Gintunaan sang Dumot

ANG dumot maaga nga naglutaw sa maragtas sang tawo. Ang rekord sang Biblia sa Genesis 4:8 nagasiling: “Natabo nga sang didto na sila sa latagon ginsalakay ni Cain si Abel nga iya utod kag ginpatay sia.” “Kag bangod bala sa ano nga ginpatay niya sia?” pamangkot ni Juan nga manunulat sang Biblia. “Bangod ang iya kaugalingon nga mga binuhatan malaut, apang ang iya sang iya utod matarong.” (1 Juan 3:12) Nabiktima si Abel sang isa ka kinaandan gid nga kabangdanan sang dumot: ang kahisa. “Ang kasingkal sang isa ka mabukod nga lalaki amo ang kaimon,” siling sang Hulubaton 6:34. Sa karon, ang kahisa sa posisyon sa katilingban, manggad, pagkabutang, kag iban pa nga mga bentaha amo gihapon ang nagapaaway sa mga tawo.

Pagkawalay Hinalung-ong kag Kahadlok

Apang ang kahisa isa lamang sang madamo nga kabangdanan sang dumot. Sa masami, ang pagkawalay hinalung-ong kag kahadlok ginatunaan man sang dumot. “Sa wala pa ako makatuon sa pagdumot, nakatuon na ako sa pagkahadlok,” siling sang isa ka lamharon pa nga katapo sang isa ka masingki nga grupo sang mga rasista. Masami nga ang ginatunaan sini nga kahadlok amo ang pagkawalay hinalung-ong. Suno sa The World Book Encyclopedia, ang nagadampig nga mga tawo nagapakatig-a sa opinyon nga ila “ginapatihan bisan ano pa ang ebidensia. . . . May huyog ang nagadampig nga mga indibiduwal sa pagpatiko, sa paglubag, sa paghangop sing sayop, ukon sa pagsikway pa gani sa mga katunayan nga nagasumpakil sa mga opinyon nga ila na nga daan ginapatihan.”

 Diin nagahalin ining mga opinyon? Ang isa ka nagahatag sing impormasyon nga bahin sa Internet nagsiling: “Ang kabangdanan sang madamo nga opinyon sang mga kultura amo ang maragtas, apang ang kabangdanan sang aton man madamo nga opinyon amo ang aton gindak-an.”

Sa Estados Unidos, halimbawa, ang negosyo sa mga ulipon nagbilin sing mga tension sa ulot sang madamo nga puti kag sang mga tawo nga naghalin sa Aprika​—⁠mga tension nga nagapadayon gihapon tubtob karon. Sa masami, ang negatibo nga pagtamod sa rasa ginaliton sang mga ginikanan sa ila mga anak. Ang isa ka puti nga rasista nagtu-ad nga amo sini kon ngaa nagtubo sa iya ang negatibo nga balatyagon nga “likawan sing bug-os ang mga itom.”

Nian may mga tawo man nga nagapati nga ang iban nga mga tawo indi maayo bangod lamang tuhay sila. Mahimo nga ini nga opinyon ginpasad sa indi maayo nga butang nga kis-a lang naeksperiensiahan sa tawo nga tuhay sing rasa ukon kultura. Gikan sa sini, nagapasobra sila sa paghinakop nga ang tanan sa sina nga rasa ukon kultura malain man sing batasan.

Kon ang pagkapanatiko sang isa ka tawo makangilil-ad, ang pagkapanatiko sang bug-os nga pungsod ukon kaliwatan, mahimo mangin makamamatay. Ang pagpati nga ang nasyonalidad sang isa, duag sang panit, kultura, ukon lenguahe mas superyor sangsa iban mahimo magpalambo sing pagkapanatiko kag xenophobia (pagtamay kay bisan sin-o ukon bisan ano nga pangayaw). Sang ika-20 nga siglo, ini nga pagkapanatiko masami nga ginpabutyag sing masingki.

Makawiwili nga kon kaisa indi duag sang panit ukon nasyonalidad ang ginatunaan sang dumot kag pagkapanatiko. Ang manugpanalawsaw nga si Clark McCauley sang University of Pennsylvania nagsulat nga ang “palagpat nga pagtunga sa mga indibiduwal sa duha ka grupo, bisan paagi lamang sa pagpatumbo sing sensilyo, nagadul-ong sa pagdampiganay.” Ginpakita ini sang isa ka manunudlo sa ikatlo nga grado sang, subong bahin sang isa ka bantog nga eksperimento, gintunga niya ang iya klase sa duha ka grupo​—⁠asul sing mata nga  kabataan kag kaki sing mata nga kabataan. Sa sulod lamang sang malip-ot nga tion, nagtubo ang pag-ugtanay sa tunga sang duha ka grupo. Bisan gani ang mga alyansa nga ginabase sa diutay lamang nga mga butang subong sang pagpasulabi sa pareho nga team sa hampang mahimo magresulta sa masingki nga pag-enkwentrohanay.

Ngaa May Daku Gid nga Kasingki?

Apang ngaa pirme ginapabutyag ining kaugot sa masingki nga mga paagi? Gin-usisa sing maayo sang mga manugpanalawsaw ining mga hulusayon kag tubtob karon mga teoriya lamang gihapon ang mahatag nila. Gintipon ni Clark McCauley ang isa ka masangkad nga bibliograpiya sang pagpanalawsaw tuhoy sa kasingki kag pagkapalaaway sang tawo. Ginpatuhuyan niya ang isa ka pagtuon nga nagpakita nga ang “masingki nga krimen ginaangot sa pagpakig-away kag pagdaug sa mga inaway.” Natukiban sang mga manugpanalawsaw nga sa “mga pungsod nga nagpakigbahin sa Bug-os Kalibutan nga Inaway I kag Bug-os Kalibutan nga Inaway II, ilabi na sa mga pungsod nga nagdaug sa sining mga inaway, nagdugang ang kadamuon sang pagpatay sang matapos ang inaway.” Suno sa Biblia, nagakabuhi kita sa isa ka dag-on sang inaway. (Mateo 24:6) Mahimo ayhan nga ining mga inaway nakaamot sa pagdugang sang iban nga mga porma sang kasingki?

Ang iban nga mga manugpanalawsaw nagapangita sing biolohiko nga paathag sa makiawayon nga panimuot sang tawo. Ang isa ka pagtuon nagtinguha nga iangot ang pila ka porma sang palaaway nga panimuot sa “manubo nga kadamuon sang serotonin sa utok.” Ang isa pa ka popular nga hipotesis amo nga ang palaaway nga panimuot nagapanago sa aton mga gene. “Mahimo pa gani nga ang daku nga bahin sang [dumot] ginapanubli,” bais sang isa ka politikal nga sientipiko.

Ang Biblia mismo nagasiling nga ang di-himpit nga mga tawo nabun-ag nga may malain nga mga batasan kag mga depekto. (Genesis 6:⁠5; Deuteronomio 32:5) Sa pagkamatuod, ini nga mga pulong naaplikar sa tanan nga tawo. Apang indi tanan nga tawo may di-makatarunganon nga dumot sa iban. Ginatun-an ini. Sa amo, ang kilala nga sikologo nga si Gordon W. Allport, nagsiling nga ang mga lapsag “wala nagapakita sing . . . pamatuod sang malaglagon nga kinaugali. . . . Ang bata positibo, nga nagapalapit sa halos tanan nga sahi sang butang nga nagaganyat sa iya, sa tanan nga sahi sang tawo.” Ini nga mga komento nagasakdag sa opinyon nga ang makiawayon nga panimuot, di-makatarunganon nga pagdampig, kag dumot masami nga mga batasan nga matun-an! Agresibo nga ginahingalitan sang mga manunudlo sang dumot ining ikasarang sang tawo sa pagtuon sa pagdumot.

Paghilo sa Hunahuna

Ang nagapanguna amo ang mga lider sang nanuhaytuhay nga mga grupo sang madumot nga mga tawo, subong sang neo-Nazi skinheads kag sang Ku Klux Klan. Masami ginatumod sining mga grupo ang madali mahaylo nga mga pamatan-on gikan sa magamo nga mga pamilya agod magbuylog sa ila. Ang mga pamatan-on nga wala sing kompiansa sa kaugalingon kag kubos sing pagpabalor sa kaugalingon mahimo magabatyag nga kon magbuylog sila sa sining madumot nga mga grupo, may kadampig na sila.

Ang World Wide Web isa ka epektibo gid nga kasangkapan nga ginagamit sang iban sa pagpatubo sang dumot. Suno sa isa ka pag-isip kasan-o lang, mahimo nga 1,000 ang kadamuon sang Web site sa Internet nga nagapalapnag sang dumot. Ginbalikwat sang magasin nga The Economist ang tag-iya sang isa ka Web site nga nagapalapnag sing dumot subong nagpabugal: “Ang Net naghatag sa amon sing kahigayunan nga ipahibalo ang amon pagtamod sa ginatos ka libo ka tawo.” Ang iya Web site nagalakip sing “Kid’s Page.”

 Kon mangita ang mga tin-edyer sa Net sing musika, mahimo sila makakadto sa mga site nga makuhaan nila sing musika nga nagapasilabo sang dumot. Ini nga sahi sang musika masami nga magahod kag masingki, nga may mga tinaga nga nagapautwas sing matigdas nga mga mensahe sang mga rasista. Ini nga mga Web site, naangot man sa mga grupo sang mga manugbalita, chat rooms, ukon iban pa nga Web site nga nagasakdag sa dumot.

Ang iban nga mga Web site nga nagapasilabo sang dumot nagatanyag sing pinasahi nga mga bahin nga nagaunod sing mga hampang kag mga hilikuton para sa mga pamatan-on. Ang isa ka Web site sang mga neo-Nazi nagatinguha sa paggamit sang Biblia agod pakamatarungon ang rasismo kag pagpamatok sa Semitismo. Nagtuga man ang grupo sing isa ka Web page nga nagatanyag sing mga crossword puzzle nga may mga komento sang mga rasista. Ang katuyuan sini? “Agod buligan ang pamatan-on nga mga katapo sang puti nga rasa nga mahangpan ang amon ginapakigbato.”

Apang indi tanan sang mga nagasakdag sa dumot nagagikan sa mga grupo nga may di-kinaandan nga mga pagtamod. Ang isa ka sosyologo nga nagsulat tuhoy sa mga inaway kasan-o lang sa Balkans, nagsiling tuhoy sa pila ka talahuron nga mga awtor kag mga tawo nga nagaimpluwensia sa opinyon sang publiko: “Nakibot gid ako nga makita [sila] nga nagagamit sing estilo sang pagsulat nga ginapagustuhan ang malaw-ay gid nga mga huyog sang ila mga isigkatawo, nga ginapukaw ang ila daku gid nga dumot, nga ginabulag ang ila paghukom paagi sa pagpalig-on sa ila nga indi paglikawan ang isa ka batasan bangod lamang ginapakalain ini . . . , kag ginapatiko ang kamatuoran.”

Indi dapat sikwayon ang papel sa sini sang mga klero. Sa iya libro nga Holy Hatred: Religious Conflicts of the ’90’s, ang awtor nga si James A. Haught nagbungat sining makapakibot nga komento: “Ang indi gid mahangpan sa katuigan 1990 amo nga ang relihion​—⁠nga dapat kuntani amo ang halinan sang kaayo kag tawhanon nga kabalaka​—⁠nanguna subong kabangdanan sang dumot, inaway, kag terorismo.”

Sa amo, makita sang isa nga madamo kag masibod ang mga kabangdanan sang dumot. Nagakahulugan bala ini nga wala sing paagi agod indi masulit sang katawhan ang kabuangan sang maragtas sini nga puno sing dumot? May butang bala nga mahimo ang indibiduwal ukon ang bug-os nga kalibutan agod malandas ang indi paghangpanay, ang pagkawalay hinalung-ong, kag ang kahadlok nga nagapautwas sing dumot?

[Blurb sa pahina 6]

Ang pagdampig kag dumot mga panimuot nga sarang matun-an!

[Retrato sa pahina 4, 5]

Wala kita mabun-ag nga may . . .

. . . duna nga dumot kag pagkapanatiko

[Retrato sa pahina 7]

Ginagamit sang madumot nga mga grupo ang Internet sa paghaylo sa mga pamatan-on

[Retrato sa pahina 7]

Masami nga gindabukan sang relihion ang inaway

[Credit Line]

AP Photo