Pagbantay sa Kalibutan

Palsipikado nga Fossil

“Nagapuni ini sa sulod sang 116 ka tuig sa kadak-an sang National Museum sang Wales sa Cardiff​​—⁠ang nangin fossil nga kalabera sang 200 milyones anyos nga manunukob nga nagkabuhi anay sa kadagatan sang Jurassic nga dag-on,” siling sang pamantalaan sang Britanya nga The Guardian. “Nian ang mga nagadumala sa museo sa Cardiff namat-od nga tinluan ang kalabera sang ichthyosaurus (sapat nga nagakaon sing karne kag nagapuyo sa dagat)​​—⁠kag nian natukiban nila nga nadaya gali sila.” “Sang ginkakas namon ang lima ka anib nga pintura natukiban namon nga isa gali ini ka gin-utihan nga daya,” siling sang konserbador nga si Caroline Buttler. “Kombinasyon ini sang duha ka sahi sang ichthyosaurus kag tuso nga gindugangan sing palsipikado nga mga parte.” Sa baylo nga ihaboy ini, ipasundayag ini sang museo subong isa ka halimbawa sang palsipikado nga fossil.

Nadagtaan nga mga Linaw sa Kabukiran

Ang mga linaw sa kabukiran indi subong katinlo sa ginahunahuna. “Bisan gani ang pinakamataas nga mga linaw, subong sang Schwarzsee sa ibabaw sang Sölden [Austria], puno sang mga higko,” report sang Aleman nga magasin nga natur & kosmos. Ang isda sa mga linaw nga yara sa mataas nga mga bahin may DDT nga 1,000 ang kalabawon sangsa mga isda nga makit-an sa manubo nga mga bahin. Ngaa? Sa tropiko nga mga pungsod, ang makahililo nga mga kemikal nagaupod sa hangin paagi sa pag-usbong kag ginapalid ini sa iban nga bahin sang kalibutan. Sa matugnaw nga mga lugar​—⁠⁠kaangay sang mga linaw sa kabukiran⁠​—⁠ang DDT nagahulas kag nagatulo. Ang “tuman ka tugnaw nga mga linaw nagapanghikot kaangay sang matugnaw nga mga siod,” siling sang magasin, kag “ginasabnit sini ang mga DDT gikan sa atmospera.” Ang DDT​​—⁠isa ka pamatay-insekto nga sarang makahilo sa mga tawo kag mga sapat⁠​—⁠gindumilian sa Europa sa kapin sa 15 na ka tuig, apang ginagamit pa ini gihapon sa imol nga mga pungsod.

Suno sa Luyag nga mga Lulubngan

“Ang kalatingalahan nga mga lulubngan uso karon sa mga nagapalubong,” siling sang pamantalaan nga magasin sa Pransia nga L’Express. Ang mga manughimo sing lulubngan nagatanyag nga magpatindog sing suno sa luyag nga mga monumento nga may 25 ka nagkalainlain nga duag, bag-o nga mga desinyo, kag mga materyal subong sang kristal ukon metal. Nalakip sa mga nahimo na nga mga monumento amo ang eskultura sang isa ka parakayda, isa ka ido kag baka, isa ka nawasak nga tren, kag isa ka daku nga bariles sang alak​​—⁠nga gin-order sang isa ka manugpatikang sang alak. Ang isa ka nagapanguna nga kompanya nagsiling nga kinahanglan maghimo sing mga eskultura sang di-magkubos sa 80 ka motorsiklo kada tuig sa pagdekorar sa mga lulubngan. Suno sa artikulo, ang lokal nga mga pagsulundan magatugot lamang sing isa ka lapida kag isa ka pantyon, apang ang kasuguan sang Pransia nagasakdag sa mga pagtuluuhan sang mga indibiduwal kag nagahatag sa mga tag-iya sang lulubngan sing “kahilwayan sa pagtukod [sa mga sementeryo].”

Mag-andam sa Tingga sa Alahas

“Kon posible nga usangon ukon supsupon sang imo bata ang alahas nga may tingga, ihaboy ini gilayon,” panugyan sang isa ka report sang Health Canada. Ang pag-usisa sa baratuhon nga mga alahas nga masami ginabakal para sa mga bata nagpahayag nga ang kalabanan nga sampol may unod nga 50 tubtob 100 porsiento nga tingga. “Ang pagtulon sing bisan diutay lang nga bahin sang tingga mahimo nga may makahalalit nga epekto sa pag-uswag sang hunahuna kag pamatasan sang mga lapsag kag magagmay nga kabataan,” siling sang report. Sa pagkamatuod, mabudlay mahibaluan ang kadamuon sang tingga kon wala sing instrumento para sa sini. Gani bangod sang kabaratuhon sang mga alahas para sa kabataan, ang pinakamaayo nga himuon nga ginrekomendar sa pamantalaan nga National Post amo nga: “Kon nagaduhaduha ka, ihaboy ini.”

Kinaugali nga Ilistaran​—⁠Ang Yabi sa Konserbasyon

“Ang pag-amlig sa kinaugali nga ilistaran amo ang yabi sa konserbasyon sang ilahas nga kabuhi,” siling sang pamantalaan nga Times of Zambia. Ang report nagasiling nga ang pinakadaku nga kabangdanan sang pagdiutay sang populasyon sang ilahas nga kabuhi amo ang paglaglag sa ila kinaugali nga ilistaran. “Ang sobra nga pagpahalab, mga sunog, pag-ab-ab sang duta, [kag] pagpanguma,” amo ang pila ka kabangdanan. “Maathag nga importante ang agrikultura kag indi naton mapaiway ini,” paathag sang artikulo. Apang sa mga duog diin ang agrikultura “indi tuman ka mapuslanon bangod indi maayo ang duta,” ang kinaugali nga mga ilistaran mahimo matipigan, siling sang Times. Kon ang ginasagod nga mga sapat ibutang sa sini nga mga duog, mabudlayan sila sa paglandas sa mga sapatsapat kaangay sang utol kag dapaw, apang “ang ilahas nga mga  sapat may yara natural nga ikasarang sa paglandas sa sining mga sapatsapat,” halin sa pagtubog sa labnang kag sa pagligidligid sa yab-ok tubtob sa pagpatuka sini sa mga pispis.

Nakatigayon sing Kadalag-an sa Korte ang mga Saksi sa Rusya

Ang The New York Times sang Pebrero 24, 2001, nagreport: “Ang mga Saksi ni Jehova nakatigayon sing daku nga kadalag-an karon nga adlaw [Pebrero 23] sa isa ka korte sa Moscow batok sa mga manunumbong nga nagtinguha nga dumilian ang grupo sa idalom sang 1997 nga kasuguan nga nagadumili sa relihioso nga mga sekta nga nagasugyot sa pagdumot ukon sang di-makatarunganon nga opinyon.” Ginsuspende ang bista sang Marso 12, 1999, kag lima ka eksperto ang gintangdo agod tun-an ang mga pagtuluuhan sang mga Saksi. Nasuspende ang kaso sa halos duha ka tuig. Pagkatapos ini ginhiwat sang Pebrero 6, 2001, naghinguyang lamang ang korte sing halos tatlo ka semana agod mapamatud-an nga wala sing basihan ang panumbungon sang mga manunumbong. “Ang Russian Orthodox Church, nga nagapamatok gid sa pagmisyonero,” siling sang Los Angeles Times sa report sini tuhoy sa desisyon, “amo ang isa sa panguna nga tagsakdag sang 1997 nga kasuguan sa relihion, nga nagpilit sa madamo nga relihion sa pag-agi sa mabudlay nga proseso sa pagparehistro. Ang kadalag-an sang mga Saksi sa korte, nga ginaapelar sang mga awtoridad sang Moscow, maayong balita sa mga nabalaka sa relihioso nga kahilwayan sa Rusya.

Pagganansia Gikan sa Gindonar nga mga Panapton

“Diutay lamang” sa ginadonar nga panapton ang nagadangat sa matuod nga nagakinahanglan sini, siling sang pamantalaan sa Alemanya nga Südwest Presse. Kada tuig sa Alemanya, kapin sa 500,000 ka tonelada nga panapton ang ginadonar agod buligan ang mga imol. Apang, sa kabug-usan, ginabaligya ini sang mga organisasyon nga nagapangolekta sang mga panapton sa mga negosyante, sa amo ang ginadonar nga mga panapton isa ka negosyo nga nagabili sing pila ka gatos ka milyon nga marks sang Alemanya. Sa masami, ining mga organisasyon nga nagapangolekta sing panapton walay hinalung-ong kon ano ang nagakatabo sa mga gindonar. Ang artikulo nagsiling: “Kon luyag mo mapat-od nga mapuslan gid sang mga imol ang imo mga panapton, ikaw gid dapat ang maghatag sini sa mga imol ukon ipadala ini sa masaligan nga mga tawo sa duog nga nagakinahanglan gid sini.”

Kon Ngaa Nabudlayan ang mga Kabataan sa Pagkomunikar

Suno sa pamantalaan nga Berliner Morgenpost, ang ginabasol sang humalambal para sa asosasyon sang mga pediatrician sa Berlin subong amo ang kabangdanan sang mga problema sa komunikasyon sang mga pamatan-on amo ang sobra nga paglantaw sa telebisyon kag paggamit sing kompyuter. Ang kabataan siling niya, ilabi na ang mga wala pa nagaeskwela, dapat kuntani maghinguyang sing diutay lang nga tion sa paglantaw sing TV ukon sa paggamit sing kompyuter agod may kapin sila nga tion sa pagkomunikar kag mapahulag sang matuod nga mga tawo. Dugang pa, ang bag-o nga pagpanalawsaw, siling sang The Sunday Times sang Britanya, nagapahangop nga “kapin kag kapin nga mga tawo nga beintehon kag treintahon ang malipaton gid” kag indi “makakilala sang importante kag di-importante nga mga katunayan” bangod sang “nagadugang nga pagsandig sa teknolohiya sang kompyuter.”

Nagakadula nga mga Lenguahe

Ang nagbuyluganay nga Brazilian kag Aleman nga proyekto nagplano sa pagdokumento sa tumandok nga mga lenguahe sang Brazil nga yara sa katalagman nga madula, report sang pamantalaan sa Brazil nga Folha de S. Paulo. Ang mga manugpanalawsaw nagalaum nga tipigan ang Trumai, Aweti, kag Cuicuro nga hambal paagi sa paghimo sing isa ka digital data base (pag-organisa sa kompyuter) sang mga tinaga kag mga tunog. Suno sa linguist nga si Aryon Rodrigues, mga 180 na lamang sang orihinal nga 1,200 ka tumandok nga hambal sang Brazil ang nabilin. Mga 50 sini ang ginahambal sang di-magkubos sa 100 ka tawo. Sa kaso sang isa ka lenguahe, nga Makú, ang makahambal na lamang sini amo ang isa ka 70-anyos nga balo nga lalaki nga nagapuyo sa aminhan sang Brazil. Si Rodrigues nagsiling nga ang pagtipig sa tumandok nga mga lenguahe importante agod matipigan ang tradisyunal nga kultura sang isa ka katawhan.

Problema sa Basura sa Siudad sang Mexico

Treinta porsiento sang basura sa Siudad sang Mexico ang nagapabilin sa publiko nga mga dalan nga mahimo mangin makahalalit nga polusyon, siling sang isa ka report sining karon lang sang pamantalaan sa Siudad sang Mexico nga El Universal. Si Aarón Mastache Mondragón, nga sekretaryo para sa palibot, nagsiling nga 10 porsiento lamang sang basura sa Siudad sang Mexico ang ginaresiklo kag mga 48 porsiento ang indi madunot. Suno sa impormasyon gikan sa National Institute of Recyclers, ang isa ka kardbord nga tiket isa ka bulan antes madunot; ang isa ka sanga sang kawayan, isa tubtob tatlo ka bulan; ang isa ka cotton nga tualya, isa tubtob lima ka bulan; ang isa ka delana nga medyas, isa ka tuig; ang isa ka pininturahan nga kahoy, sobra diutay sa isa ka tuig; ang isa ka lata, 100 ka bulan; ang isa ka aluminyum nga suludlan, 200 tubtob 500 ka tuig; kag ang isa ka botelya, kapin sa isa ka milyon ka tuig.