“Post-traumatic Stress”—Ano Ini?

SANG nagligad nga mga tinuig, ang post-traumatic stress disorder (PTSD) masami ginatawag nga shell shock ukon combat fatigue kag gintun-an labi na para sa mga beterano sa inaway.⁠ * Lain na gid karon. Mahimo ka maeksamin nga may PTSD bisan pa indi ka soldado. Ayhan nakalampuwas ka sa isa ka traumatiko nga hitabo (makahaladlok ukon masakit nga eksperiensia).

Ini nga hitabo mahimo nga isa ka inaway, paglugos kuntani, ukon aksidente sa salakyan. Ang isa ka dokumento sang impormasyon gikan sa National Center for PTSD, sa Estados Unidos, nagsiling: “Kon ang isa ka indibiduwal naeksamin nga may PTSD, pat-od nga napadayag sia sa isa ka traumatiko nga hitabo.” Kag ini nga hitabo “pat-od nga nagadalahig sing pila ka sahi sang aktuwal ukon posible nga halit ukon pag-atake sa LAWAS.”

Si Jane nga ginsambit sa nauna nga artikulo, nag-asoy: “Natukiban ko nga ang hinali nga kakugmat nagapadamo sang pila ka hormone, kag ining mga hormone nagapahulag sa mga igbalatyag nga mangin sobra ka alisto sa katalagman. Sa kinaandan, ang kadamuon sang hormone naganormal liwat kon magligad na ang katalagman, apang sa kaso sang mga tawo nga may PTSD, mahimo ini magpabilin nga labaw sa normal.” Ang natabo nagligad na, apang ang sobra nga kakugmat nga nabatyagan sang matabo ini daw permanente nga nagapabilin sa panghunahuna ni Jane, kaangay sang isa ka bisita nga indi na maghalin sa imo balay.

Kon nakalampuwas ikaw sa isa ka trauma kag nagaantos gihapon sing kaanggid nga mga epekto pagkatapos sini, importante nga mahibaluan mo nga indi lamang ikaw ang subong sini. Sa isa ka libro nga ginsulat niya tuhoy sa panglugos, ang awtor nga si Linda E. Ledray nagpaathag nga ang PTSD “isa ka normal nga reaksion nga makita sa normal nga mga tawo nga nakaeksperiensia sing isa ka makahaladlok nga kahimtangan nga indi nila makontrol ang nagakatabo.”

Apang, ang pagsiling nga normal ang PTSD wala nagakahulugan nga ang tagsa ka tawo nga makalampuwas sa isa ka trauma magaantos sini. Si Ledray nagsiling: “Natukiban sang isa ka pagtuon sang 1992 nga, pagligad sang isa ka semana sa tapos sang paglugos, 94 porsiento sang mga nakalampuwas nga gin-eksamin ang napamatud-an nga may kinaandan nga mga sintomas sang PTSD kag pagligad sang napulog-duha ka semana 47 porsiento ang amo sini gihapon. Kalim-an ka porsiento sang mga babayi nga nakita sa Sexual Assault Resource Service sa Minneapolis sang 1993 ang naeksamin nga may PTSD pagligad sang isa ka tuig sa tapos sang paglugos.”

Ginapakita sini nga estadistika nga kinaandan ang PTSD, mas kinaandan sangsa nahibaluan sang kalabanan nga tawo. Kag ang tanan  nga sahi sang tawo nagaantos sini, pagkatapos sang nanuhaytuhay nga mga hitabo. Ang mga awtor nga sanday Alexander C. McFarlane kag Lars Weisaeth nagsiling: “Ginpakita sang mga pagtuon kasan-o lang nga ang traumatiko nga mga hitabo masami nagakatabo sa mga sibilyan sa tion nga wala sing inaway, subong man sa mga soldado kag sa mga biktima sang inaway, kag nga madamo nga nakalampuwas sa sining masunson nga mga hitabo ang may PTSD.” Bisan gani ang medikal nga mga pamaagi ukon mga atake sa tagipusuon nagresulta sa PTSD sa pila ka indibiduwal.

“Ang PTSD nangin isa ka kinaandan gid nga balatian,” paathag sang nasambit kaina nga mga awtor. Nagsiling pa sila: “Ang walay pili nga pagsurbe sa 1,245 ka Amerikano nga nagahinupang nagpakita nga 23% ang nangin biktima sang pisikal ukon seksuwal nga mga pag-atake, kag mga saksi man sang kasingki sa iban. Isa sa lima ka nagahinupang nga napadayag sa sini ang may PTSD. Ginapahangop sini nga mga 1.07 ka milyon nga tin-edyer sa Estados Unidos ang may PTSD karon.”

Kon sibu ang estadistika, nagakahulugan ini nga madamo nga tin-edyer ang apektado sa isa lamang ka pungsod! Ano ang mahimo para sa sini  nga mga tawo, subong man sa minilyon pa sa bug-os nga kalibutan?

Ano ang Mahimo?

Kon nagapati ka nga ikaw ukon ang isa nga kilala mo mahimo nga may PTSD, ang masunod amo ang pila ka panugda.

Tinguhai nga huptan ang isa ka espirituwal nga rutina. “Nagatambong ako pirme sa mga miting sa amon lokal nga Kingdom Hall,” paathag ni Jane. “Bisan pa indi ako makakonsentrar sa ginahambal, nahibaluan ko nga amo ini ang duog nga luyag ni Jehova nga Dios nga kadtuan ko. Mahigugmaon gid kag makapalig-on ang mga utod sa kongregasyon, kag ang gugma kag personal nga interes nga ginpakita sa akon nakabulig gid sa akon bug-os nga pag-antos.” Nagdugang pa si Jane: “Nabuligan man ako sang ginbasa ko ang mga salmo. Daw subong bala nga ang mga pangamuyo sang mga nasit-an nga nasambit diri nagapabutyag sang akon ginabatyag. Kon indi ko mapautwas sa pangamuyo ang luyag ko, makasiling lamang ako sing ‘Amen.’ ”

Indi mangalag-ag sa pagpalig-on sa may PTSD. Kon may hinigugma ka nga nagaantos sang makakulugmat nga handumanan tuhoy sa isa ka traumatiko nga hitabo, hangpa nga wala sia nagapakita sing sobra nga reaksion ukon nga ginahungod niya nga mangin mabudlay pakigbagayan. Bangod sang nagkunol nga emosyon, kabalaka, ukon kaakig, mahimo nga indi paborable ang iya mangin reaksion sa imo mga panikasog nga buligan sia. Apang indi mangampo! Subong sang ginasiling  sang Biblia, “ang matuod nga kaupod nagahigugma sa tanan nga tion, kag isa ka utod nga natawo kon may kapiutan.”​​—⁠ Hulubaton 17:17.

Dapat kilalahon kag likawan sang tawo nga may PTSD ang mga estratehiya sa paglandas nga makatuga sing dugang pa nga halit. Nagalakip ini sang paggamit sing ginadumilian nga mga droga kag sobra nga pagpatuyang sa alkoholiko nga mga ilimnon. Bisan pa ang alkohol kag mga droga mahimo maghatag sing umalagi nga paumpaw, tapat pa nga palainon sini ang mga kahimtangan sa indi madugay. Masami nga ginabangdan ini sang pagpain sang kaugalingon gikan sa mga tawo, pagsikway sa mga tawo nga luyag magbulig, sobra nga pagtrabaho, indi makontrol nga kaakig, indi makontrol nga pagkaon ukon sobra nga pagkontrol sa pagkaon, ukon iban pa nga batasan nga makahalit sa kaugalingon.

Magpakonsulta sa isa ka sangkol nga propesyonal sa panglawas. Mahimo nga basi indi PTSD ang ginaantos sang isa ka tawo, apang kon may PTSD sia, may yara epektibo nga mga terapiya.⁠ * Kon nagabaton ka sing propesyonal nga bulig, isugid ang matuod sa iya kag mangayo sing bulig kon paano malandas ang bisan diin sa nasambit na nga batasan.

Dumduma: Ang pisikal nga mga pilas amo masami ang una nga nagapali, apang ang mga tawo nga may PTSD mahimo mahalitan sa madamo nga paagi sa lawas, sa hunahuna, kag sa emosyon. Binagbinagon sang masunod nga artikulo ang dugang pa nga mga paagi kon paano ang may PTSD kag ang mga sa palibot niya makapakigbahin sa proseso sang pag-ayo kag binagbinagon man ang paglaum para sa tanan nga nagaantos sang epekto sang makahaladlok ukon masakit nga eksperiensia.

[Mga nota]

[Kahon/Retrato sa pahina 6]

Mga Sintomas sang “Post-traumatic Stress”

Madamo nga nakalampuwas sa trauma ang nagaeksperiensia liwat sang trauma sa ila hunahuna. Masami nga ang mga nakalampuwas sa sini indi makakontrol sini ukon indi makapugong nga matabo ini. Ang mga resulta mahimo maglakip sang:

• Flashbacks​—⁠mga balatyagon nga ang trauma nagakahanabo liwat

• Malain nga mga damgo kag mga bangungot

• Pagkuragmang sa mabaskog nga mga gahod ukon kon hinali lamang nga may mag-ulhot gikan sa likod

• Pagpalangurog kag pagpalamalhas

• Pagkubakuba sang dughan ukon pagpin-ot sang ginhawa

• Pagbatyag sing kahilas kon mapahanumdom sang trauma bangod sang isa ka butang nga nakita, nabatian, nabatyagan, napanimahuan, ukon napanaboran

• Kabalaka ukon kahadlok​​—⁠ang pagbatyag nga yara liwat ang katalagman

• Kabudlayan sa pagkontrol sa mga emosyon bangod ang mga butang nga nagapahanumdom sa imo sang trauma nagaresulta sa hinali nga kabalaka, kaakig, ukon kaugot

• Kabudlayan sa pagkonsentrar ukon sa pagpamensar sing matin-aw

• Kabudlayan sa pagtulog ukon sa pagpabilin nga nagatulog

• Indi mapahamtang kag pirme nagapangilagkilag nga basi may katalagman

• Pagkaguba ukon pagkunol sang emosyon

• Kabudlayan sa pagpakita sing gugma sa iban ukon sa pagbatyag sing bisan anong mabaskog nga emosyon

• Pagbatyag nga ang palibot indi kinaandan ukon indi matuod

• Pagkadula sing interes sa mga butang nga naluyagan anay

• Kabudlayan sa pagdumdom sang importante nga mga bahin sang natabo sa tion sang trauma

• Pagbatyag nga nautod na ang ila kaangtanan sa kalibutan sa palibot nila kag sa mga butang nga nagakahanabo sa ila

[Retrato sa pahina 5]

Ang nanuhaytuhay nga traumatiko nga hitabo mahimo magresulta sa PTSD