Ang Makatilingala nga Tahong Nagabuyagyag sang Iya mga Sekreto

ANO ang nagapatubas sang indi mabasa kag tuman kapilit nga kula, nga nagapanghikot man kaangay sang vacuum cleaner, kag nagatudlo pa gani sa mga sientipiko tuhoy sa pagkay-o sa gene? Ang kubos kag diutay nga tahong!

Ang mga tahong makit-an sa bug-os nga kalibutan. Ang iban sini nagakabuhi sa dagat. Ang iban naman nagakabuhi sa mga sapa kag mga linaw. Kon buksan ang nagatakop nga tukiba sini, makita ang mahumok nga unod nga naputos sang daw panit nga bahin nga ginatawag mantle. Kaangay sang tanan nga pakinhason, ginahimo sang mantle ang tukiba paagi sa pagsakot sang calcium kag carbon dioxide, nga nagahalin sa ginakaon sini kag sa nahamtangan nga tubig. Agod matupungan ini nga ikasarang, kita nga mga tawo dapat magkaon sang mga pidaso sang bato, tunawon ini sa sulod sang aton lawas, kag nian ipaguwa ini subong nahuman na nga mga materyales sa pagtukod nga sa gilayon mangin mga dingding kag mga atop! Apang ang mga manugpanalawsaw indi interesado sa tukiba; interesado sila sa tiiltiil sang tahong sa dagat.

Ang Tuman Kapilit nga Kula sang Tahong

Tilawi nga kakason ang isa ka tahong sa bato, kag matukiban mo nga nagatapik gid ini sing mabakod​—⁠nga kinahanglanon gid agod mabatuan sang tahong ang matalom nga tuktok sang gutom nga salaksakan ukon ang nagahampak nga mga balod sang dagat. Paano ini nagatapik sing mabakod? Kon nagapili sang lugar nga balayan, ginapaguwa sini ang iya korte-dila nga tiiltiil gikan sa iya tukiba kag ginaduot sa matig-a nga butang. Ang pinasahi nga mga glandula nagapaguwa sing salakot nga pluido sang mga protina sa gikab nga nahamtangan sang tiiltiil sini. Ini nga likido madasig nga nagatig-a nga mangin mapino kag mayayat nga lanotlanot nga mga 2 sentimetros ang kalabaon. Nian ang gamay kag daw almohadon nga bahin sa punta sini nga lanotlanot nagapapuswit sing diutay sang kinaugali nga kula, ginaalsa sang tahong ang iya tiiltiil, kag ang una nga linya sang angkla nakapilit na. Ining naplastar sing maayo nga mga lanotlanot nagaporma sing isa ka bugkos nga ginatawag byssus, nga nagagaid sang tahong sa iya bag-o nga ilistaran katulad sang pagkahigot sang lubid sa tolda. Ang bug-os nga proseso nagalawig lamang sing tatlo ukon apat ka minuto.​—⁠Tan-awa ang diagram.

Handurawa ang isa ka mapilit kaayo nga kula nga indi makahililo kag mayayat kaayo amo nga makasulod ini sa pinakagamay nga mga buho kag inutlan, kag nagapilit sa bisan ano nga butang, bisan sa idalom-tubig. Malipay ang mga manughimo-barko sa paggamit sini para sa pagkay-o sa mga sakayan nga indi na kinahanglan ibaradero. Ang mga manugpasad sing salakyan maluyag gid sang indi mabasa nga pinta nga indi matuktukan. Pabaloran sang mga manugbusbos ang walay peligro nga pangpapilit ukon adhesibo sa pag-uli sang nabali nga mga tul-an kag sa pagsira sang mga pilas. Mapasta ini sang mga dentista sa mga buho sang ngipon kag magamit sa pagpangkay-o sang napingas nga mga ngipon. Daw wala katapusan ang listahan sang posible nga gamitan sini.

Apang, wala ginahunahuna sang mga sientipiko nga gamiton mismo ang mga tahong sa pagpatubas sining tuman kapilit nga kula. Kinahanglan ang 10,000 ka tahong agod makahimo sing isa lamang ka gramo sang kula. Gani ang pagkolekta sang bastante nga tahong agod mahatag ang kinahanglan sang bug-os nga kalibutan para sa tuman kapilit nga kula magapapas sang mga tahong, diin madamo nga espesyi sini ang halos nadula na. Sa baylo, ang Amerikano nga mga manugpanalawsaw nagpain kag nagkopya sang mga gene agod matigayon ang lima ka protina nga adhesibo sang tahong, kag buot na sila magpatubas sing tigdamo sini sa laboratoryo agod matilawan ini sang  mga industriya. Ang Britaniko nga mga sientipiko nagapanalawsaw man sang isa sining protina nga adhesibo. Apang, mas abanse gihapon ang tahong sangsa mga sientipiko. Ang tahong lamang ang duna nga nakahibalo sang eksakto nga kombinasyon sang mga protina nga kinahanglan para sa tagsa ka sahi sang talapikan. Ang molecular biologist nga si Frank Roberto namangkot nga nagadayaw: “Paano mo gid mailog ini?”

Ang “Vacuum Cleaner”

Ang mga tahong nagasala sang ila ginakaon. Sa kalabanan nga espesyi ang tagsa ka tahong nagahigop adlaw-adlaw sing pila ka litro sang tubig pasulod sa unod sini kag ginasala indi lamang ang pagkaon kag oksiheno kundi ang mga higko man kaangay sang makahalalit nga mga bakterya kag makahililo nga mga kemikal. Bangod sini nga ikasarang, ang mga tahong nangin dalayawon nga mga manugtinlo sang tubig. Kombeniente man sila gamiton agod mahibaluan kon bala mahigko ang tubig. Halimbawa, ginatos ka tahong ang ginbutang sa dagat sa palibot sang Ekofisk nga deposito sang petrolyo sa baybayon sang Norway. Kada pila ka bulan ginausisa sila sang mga sientipiko kag ginatakus ang kadamuon sang polusyon sa ila mga tukiba agod mahibaluan kon bala ang mga kemikal nga ginahaboy sa dagat nagahalit sa mga tinuga sa dagat. Kutob sang 1986, gingamit ang mga tahong kag mga talaba sa Mussel Watch Project nga nagabantay sang tubig sa mga baybay kag sa mga suba sa palibot sang Aminhan nga Amerika. Maobserbahan sang mga manugpanalawsaw ang bisan ano nga pagbag-o sa kalidad sang tubig paagi sa pag-usisa sang pagdamo sang mga kemikal sa sulod sang mga pakinhason kada tuig. Daw ano gid ka mapuslanon!

Ang isa ka espesyi sa tab-ang, ang striped zebra mussel (isa ka sahi sang tahong), masami nga ginatamod subong pesti. Ining subong ka daku sang kuko sang kamalagku nga tumandok sang nasidlangan nga Europa mahimo nga nakalab-ot sa Aminhan nga Amerika sing di-hungod  sang tungatunga sang katuigan 1980 sang gin-ula sang isa ka barko nga nagtabok sa Atlantiko ang tubig sa pamug-at sini. Malayo sa kinaugali nga mga kaaway sini, madasig nga nagdamo ang zebra mussel sa Great Lakes kag sa kaiping nga mga alagyan sang tubig, nga ginbangdan sang minilyon dolyares nga pagkapierde bangod sang pagsupon sa mga tubo sang tubig kag sang pagkapot sa mga sakayan, mga pantalan, kag mga taytay. Ginbangdan man ini sang pagdiutay sang iban nga espesyi sang tumandok nga mga tahong.

Apang, may bentaha man ini. Bangod ang mga zebra mussel amo ang pinakamaayo nga manugsala sang kinaon, madasig sini nga ginatinluan ang mga linaw paagi sa paghalunhon sa nagalutaw nga mga lumot. Gani ang berde nga mga tanom sa dalom-tubig mahimo magdamo liwat kag istaran sang iban pa nga butang nga nagakabuhi sa linaw. Ginatun-an karon sang mga sientipiko ang paggamit sa tumalagsahon nga ikasarang sang mga tahong sa pagsala sang makahalalit nga mga bakterya gikan sa publiko nga mga ginahalinan sang tubig kag sa pagkuha pa gani sang higko gikan sa mga planta sang wastewater treatment.

Iban Pa nga mga Ikasarang

Nahibaluan mo bala nga ang pila ka tahong sa tab-ang nagapatubas sing kinaugali nga mga perlas, ang iban sini tama ka mahal? Kon nakagamit ka na sing alahas nga may mother-of-pearl ukon butones nga perlas, mahimo man nga halin ini sa mga tahong. Ang mahining nga duag-balangaw nga mother-of-pearl, nga ginatawag man nga nacre, nagahalin sa nasulod nga anib sang ila tukiba, kag masami ini nga ginagamit sa industriya sang mga perlas nga ginapadamo sa artipisyal nga paagi. Ang tuman ka gamay nga uyas sang mother-of-pearl, nga gin-utod halin sa tukiba sang tahong, ginapasulod sa isa ka talaba. Sa amo, ginasugdan sang talaba nga putson ini sang mga anib sang nacre, kag sa ulihi mapatubas ang isa ka perlas.

Siempre pa, ginakaon naton ang iban nga mga tahong sa dagat! Sa sulod sang mga siglo ang mga tawo nanamitan sa pagkaon sang manamit kag masustansia nga unod sang mga tahong sa lainlain nga paagi sang pagluto. Sa Pranses nga mga puluy-an mahimo mo tilawan ang moules marinière, buot silingon, mga tahong nga ginpabukalan sa white wine kag shallot (kaanggid sa sibuyas). Naluyagan ini sang mga Espanyol sa linuto nga may madamo nga panakot nga ginatawag paella, samtang ginaserbe ini sang mga taga-Belgium sa daku kag nagaaso nga kolon kaupod sang French fries. Ang pagpanahong isa ka daku nga negosyo sa bug-os nga kalibutan, bisan pa nga sa iban nga mga pungsod sa Europa isa gihapon ini ka negosyo nga ginapalakat sang mga pamilya. Isa ka paandam: Kon ginaplano mo nga tilawan ining manamit nga pagkaon, pat-ura nga naghalin ang imo mga tahong sa masaligan nga kuluhaan, kag indi gid magpanguha sa baybay luwas kon sigurado gid ikaw nga matinlo ang tubig.

Sin-o ang nakahibalo sang iban pa nga mga sekreto nga ibuyagyag sang tahong? Ti, ang iban sini nga mga tinuga nagakabuhi kuno sing kapin sa isa ka siglo! Ang tahong may diutay nga tagipusuon nga nagabomba sang matin-aw nga dugo, apang wala ini sing utok. Gani paano ginahimo sang tahong ang makatilingala nga mga butang nga ginlaragway diri? Ang Biblia nagasabat: “Ipakita ang imo kabalaka sa duta, kag tudluan ka sini; kag ipahayag ini sa imo sang mga kaisdaan sa dagat. Sin-o sa tunga sining tanan ang wala gid makahibalo nga ang kamot ni Jehova ang naghimo sini?”​—⁠Job 12:​8, 9.

[Kahon/Retrato sa pahina 30]

Ang Manugkay-o sang Gene

Ang tahong nga makita sa tunga sang lawod nagakabuhi sa isa sang labing mabudlay nga mga duog sa duta, ang Mid-Atlantic Ridge, diin ang mainit nga mga sulungawan nagapaguwa sing makahililo gid nga mga kemikal nga padayon nga nagaguba sang genetiko nga pagkahuman sini nga tinuga. Apang, bangod sang pinasahi nga mga enzyme, padayon nga makay-o sini nga tahong ang iya DNA. Ginatun-an sang mga sientipiko ini nga mga enzyme sa paglaum nga matukiban kon paano kay-uhon ang DNA sang tawo nga nahalitan bangod sang balatian ukon pagtigulang.

[Diagram/Retrato sa pahina 29]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

Ang Paagi sang Pagtapik nga Ginagamit sang Madamo nga Tahong

Tiiltiil

Puno sang byssus

Mga lanot lanot sang byssus

Lanotlanot

Nagtig-a nga kula

[Retrato sa pahina 28]

Ang mga tahong talalupangdon nga mga manugtinlo sang tubig

[Credit Line]

Ontario Ministry of Natural Resources/Michigan Sea Grant

[Mga retrato sa pahina 29]

Berde nga tahong sang Asia

Asul nga tahong

Zebra nga tahong

Tahong sang California

Villosa iris nga tahong

(Indi aktuwal nga kadakuon sang mga tahong)

[Credit Lines]

Asian green: Courtesy of Mote Marine Laboratory;

zebra: S. van Mechelen/University of Amsterdam/Michigan Sea Grant;

villosa iris mussel kag ang naubos sa wala: © M. C. Barnhart

[Retrato sa pahina 30]

Ang paella, isa ka linuto sang mga Espanyol, masami may lakot nga tahong