Ang Nalipatan nga Kadungganan sang “Byzantine Empire”

GAMITA ANG TINAGA NGA “BYZANTINE,” KAG SA PILA KA LENGUAHE GINAPAHANGOP MO ANG PADIHOT, PAGKASEKRETO, KAG PAGKAMALIMBUNGON. APANG, PILA LAMANG ANG NAKAHISAYOD NGA INI NGA ADHETIBO AMO ANG NGALAN SANG ISA KA DAKU NGA EMPERYO NGA NAG-USWAG SA HALOS 12 KA SIGLO.

HALIN sa Caucasus tubtob sa Atlantic, halin sa Crimea tubtob sa Sinai, halin sa Danube tubtob sa Sahara​​—⁠amo ini ang nasakupan sang Byzantine Empire sang nagahingurusgan ini. Madamo nga istoryador ang nagasiling nga naglawig ini halin sang ika-4 nga siglo tubtob ika-15 nga siglo C.⁠E. Isa ini ka emperyo nga wala lamang magtipig sang Griego-Romano nga kultura kundi daku man ang nangin papel sini sa paglapnag sang ginatawag nga Cristianismo. Amo ini ang tagpatok kag taghimo sang politikal, sosyal, kag relihioso nga mga padugi nga ginahimo gihapon tubtob karon.

Apang, indi talalupangdon ang panugod sining gamhanan nga emperyo. Suno sa maragtas, ang Byzantine Empire kasugpon sang Romanong Emperyo sa Sidlangan. Ginabaisan gihapon kon san-o ini nabun-ag. Ang iban nga istoryador nagatamod kay Diocletian (c. 245-c. 316 C.⁠E.) subong amo ang una nga Byzantine nga emperador; ang iban naman nagahunahuna nga amo si Constantino Daku (c. 275-​337 C.⁠E.); ang iban pa gid nagasiling nga amo si Justinian I (483-565 C.⁠E.). Apang, nagaugyon ang kalabanan nga ang Byzantine Empire nakilala gid sang ginsaylo ni Emperador Constantino ang kapital sang iya emperyo gikan sa Roma pakadto sa Byzantium sang 330 C.⁠E. Gin-islan niya ang ngalan sang siudad sang iya ngalan​​—⁠Constantinople (Istanbul sa karon).

Makawiwili nga wala gintawag sang mga manuggahom ukon sang mga banwahanon sang emperyo ang ila kaugalingon nga Byzantine. Ginkabig nila ang ila kaugalingon nga mga Romano, ukon Romaioi. Sang ika-14 nga siglo lamang gingamit ang termino nga “Byzantine.”

Isa ka Dungganon nga Kapital

Ginlaragway sang isa ka istoryador ang dumaan nga Constantinople nga “bugana sa kabantugan kag mas bugana pa gid sa mga pagkabutang.” Nahamtang  sa ginsang-an sang Europa kag Asia​​—⁠ang Bosporus Strait​​—⁠ang Constantinople nagasalika sa nadepensahan nga peninsula kag sa naamligan nga dulungkaan, ang Golden Horn. Sang 657 B.⁠C.⁠E., gintawag sang Griegong mga pangayaw ang duog nga Byzantium nga ginkuha sa ila leyendaryo nga lider nga si Byzas. Pagligad sang kapin sa napulo ka siglo, ginkabig ini nga Bag-o nga Roma, nga ginapuy-an sang tunga sa milyon nga katawhan sa tion sang dungganon nga mga adlaw sini sa ulot sang ika-6 kag ika-11 nga siglo C.⁠E.

Ang mga bisita gikan sa Katundan nagdayaw sa sining kapital nga siudad kag mayor nga sentro sang ruta sang negosyo sa bug-os nga kalibutan. Nagaginutok ang mga barko sa dulungkaan sini. Nagabaligya ini sing mga seda, mga fur, bilidhon nga mga bato, mahumot nga mga kahoy, tinigib nga tiposo, bulawan, pilak, enameled nga mga hiyas, kag mga panimpla. Indi makatilingala nga ang Constantinople ginkahisaan sang iban nga mga kagamhanan, gani makapila nga nagtinguha sila nga rumpagon ang mga pader sini. Antes sang pag-agaw sang mga Ottoman sang 1453, makaisa lamang nga nagmadinalag-on ang mga kaaway sa pagbihag sa siudad​​—⁠nga amo ang, “mga Cristiano” sang Ikap-at nga Krusada. “Sa bug-os nga maragtas, wala pa sing bisan sin-o nga nakakita ukon nakapanag-iya sing subong sini ka daku nga bahandi,” tuaw sang krusado nga si Robert nga taga-Clari.

Isa ka Dayon nga Palanublion

Mapati ka man ukon indi, ang Byzantine nga panguluhan, kasuguan, relihioso nga mga pagpati, kag seremonya padayon nga nagaapektar sa kabuhi sang binilyon karon. Halimbawa, ang bantog nga kompilasyon ni Justinian sang legal nga mga prinsipio nga gintawag Corpus Juris Civilis (Kabilugan sang Kasuguan Sibil) amo ang nangin sadsaran sang Romanong kasuguan sa kontinental nga Europa karon. Paagi sa Code Napoléon, ang Byzantine nga legal nga prinsipio ginpaliton sa Latin Amerika kag sa iban nga mga pungsod, diin may daku ini gihapon nga impluwensia.

Dugang pa, ang Byzantine nga mga arkitekto nakatuon kon paano magbutang sing daku nga dome sa ibabaw sang kuwadranggulo nga espasyo​​—⁠isa ka estilo nga naglapnag tubtob sa Rusya. Ginapadunggan pa gani sang iban ang mga Byzantine nga amo ang nagpabantog sang paggamit sing mga tinidor sa lamesa. Sang ang isa ka Byzantine nga prinsesa sa Venice, sang ika-11 nga siglo, naggamit sing duha sing ngipon nga tinidor sa baylo nga magkinamot sa pagkaon, nakibot ang mga nakakita! Apang, pagligad sang mga siglo, ang mga manggaranon nagagamit na sing tinidor. Ang mga papa sang Roma naimpluwensiahan man sang Byzantium, paagi sa pagsuksok sing tiara nga gin-ilog sa emperador sang Byzantium. Ginkopya man sang mga hari sang Inglaterra ang orbe kag setro sang emperador.

Kasuguan kag Kahim-ong

Ang Byzantine Empire nagbilin man sing isa ka makawiwili nga koleksion sang mga pagsulundan sa gobierno. Halimbawa, ang mga imol ginapatrabaho sa mga panaderya sang estado kag sa mga hardin nga balaligyaan sing mga utan. “Ang pagkawalay ginahimo nagadul-ong sa paghimo sing krimen,” amo ang pagpati ni Emperador Leo III (c. 675-​741 C.⁠E.). Bangod sang pagpati nga ang pagkahubog nagadul-ong sa kagamo kag sedisyon, ang mga balaligyaan sing alak ginasira kon alas 8:00 s.g. Suno sa National Geographic Magazine, “ang incesto, homisidyo, pribado nga paghimo ukon pagbaligya sing purpura nga panapton (nga para lamang sa mga harianon) ukon ang pagtudlo sa mga kaaway kon paano maghimo sing barko mahimo silutan sing pagpugot sa ulo, paglansang​​—⁠ukon paglumos sa isa sa sulod sang sako upod sa baboy, sulog nga manok, man-ug, kag gorilya. Ang manugbaligya nga nagapangdaya sa iya timbangan ginautdan sing kamot. Ang mga arsonista ginasunog.”

Sing makawiwili, ang Byzantine Empire amo man ang ginhalinan sang daku nga bahin sang bulig sa tawo halin sa  pagkabun-ag tubtob sa pagkapatay nga ginaaman sang mga welfare state karon. Nanikasog gid ang mga emperador kag manggaranon nga mga banwahanon nga punduhan ang mga ospital, mga balay para sa mga imol, kag mga balay-alaypan. May mga balay para sa naghinulsol nga mga pampam​​—⁠ang iban sa ila nangin “mga santos”​​—⁠kag may repormatoryo pa gani para sa dungganon nga mga babayi nga nadulaan sing gahom sa katilingban.

Isa ka Emperyo nga Nag-uswag Bangod sang Komersio

Ginapakita sini nga kaalwan ang kabuganaan sang emperyo. Ginakontrol sang Estado ang mga presyo, mga suweldo, kag mga arkila. Ang trigo ginatipon agod itigana sa mapigaw nga mga ani. Ginainspeksion sang mga opisyal ang mga balaligyaan agod tan-awon ang mga timbangan kag mga sulukban, ang mga listahan sang kuwenta, kag ang kalidad sang mga baligya. Daku nga silot ang nagaatubang sa mga nagatago sing suplay, mga ismagler, mga dayaan, mga palsipikador, kag mga nagalikaw sa pagbayad sing buhis.

Ang emperador mismo amo ang nagapanguna nga negosyante kag manugprodukto sang emperyo, kag monopolyo niya ang negosyo sa hilimuan sing kuwarta nga metal, hilimuan sing mga armas, kag sa kilala nga maluho nga mga butang sang Byzantium. Si Justinian mismo ang nagtukod sang bantog nga industriya sang seda kag ang mga itlog sang silkworm gin-ismagol pa halin sa China.

Ginpauswag man ang serbisyo sang paseguro kag pagpautang. Ang banko ginaawdit sing maayo. Ang bulawan nga solidus, ang sensilyo nga ginpakilala ni Constantino, nagpabilin nga may amo gihapon nga balor sa sulod sang napulo ka siglo! Amo ini ang nangin pinakamapag-on nga kuwarta sa maragtas.

Ang Palasyo sang Byzantium

Paano, nian, ang tinaga nga “Byzantine” gin-angot sa padihot, pagkasekreto, kag pagkamalimbungon? Suno sa istoryador nga si William Lecky, sa likod sang nagainggat nga panampad sang Byzantine nga palasyo, amo ang “sulitsulit nga mga sugilanon tuhoy sa mga padihot sang mga pari, mga eunuco, kag mga babayi, tuhoy sa mga pagpanghilo, tuhoy sa mga paghimbon, tuhoy sa wala nagabaylo nga pagkawalay kabalaslan, tuhoy sa padayon nga pagpatyanay sang mag-ulutod.”

Ang manunulat nga si Merle Severy nagsiling: “Bangod ginapalibutan sang posible nga mga manug-agaw kag mga manugpatay, wala sing di-sangkol nga emperador ang nagpabilin nga tiglawas sang Dios sa duta sa madugay nga tion. Sa 88 ka emperador halin kay Constantino I tubtob XI, 13 ang nakasulod sa monasteryo. Katluan pa ang napatay sa mapintas nga paagi​​—⁠ginpagutman, ginhiluan, ginbulag, ginbatuta, ginkuga, ginbuno, gin-utod-utod, ginpugutan sing ulo. Ang bagol ni Nicephorus I ginhimo nga isa ka nabalawan sing pilak nga kopa nga gingamit ni Khan Krum sang mga Bulgar sa pagtagay upod sa iya dungganon nga mga tinawo.”

Ginpadihot man gani sang “ginsanto” nga si Constantino Daku nga patyon ang iya panganay nga anak nga lalaki kag puoton ang iya asawa sang nagapaligo sia. Sa sobra nga gugma sa iya gahom, ginpadihot ni Emperatris Irene (c. 752-​803 C.⁠E.) nga bulagon ang iya anak nga lalaki kag gin-angkon ang titulo subong emperador.

Ang Banas Padulong sa Pagkalusod

Apang indi ang politikal nga padihot ang nagdul-ong sa pagkalusod sang emperyo. Ang Europeanhon nga Katundan nagsugod sa pagbag-o paagi sa Renaissance,  Repormasyon, kag Enlightenment subong man sa paglutaw sang siensia. Apang, sa Byzantium, ang bisan ano nga sahi sang pagbag-o wala lamang gintamod nga pagkaerehes kundi gintamod man sang ulihi nga isa ka krimen batok sa Estado.

Dugang pa, ang pagbag-o sa lakat sang politika nagtuga sing malain nga epekto. Sang ikapito nga siglo, ang Islam naglapnag sa Antioquia, Jerusalem, kag Alexandria. Ang pagsalakay sang mga Slav sa mga Balkan kag ang pagpang-agaw sang mga Lombard sa Italya nagtubsok sing kunya sa ulot sang Roma kag sang Constantinople. Bangod wala sing suporta sang Emperyo, nagdampig ang Roma sa nagabaskog sadto nga Alemanya sa Katundan. Ang nagagamay nga emperyo sang Constantinople dugang pa nga nangin Griego. Nian, sang 1054, ginsikway sang obispo sang Griegong Ortodokso kag sang papa sang Romano Katoliko ang isa kag isa sa ila bangod sang mga indi paghangpanay sa teolohiya, nga nagresulta sa pagsipakay sang Ortodokso kag Katoliko nga mga simbahan nga wala na mahusayan tubtob karon.

Natabo ang dugang pa nga kapahamakan sa emperyo sang tuig 1204. Suno sa istoryador nga si Sir Steven Runciman, sang Abril 12, ginhimo sang mga hangaway sang Ikap-at nga Krusada padulong sa Jerusalem “ang pinakadaku nga krimen sa maragtas”​​—⁠ang pag-ati sa Constantinople. Nagpanunog, nagpang-ati, kag nanglugos sa ngalan ni Cristo, ginlaglag sang mga hangaway sang krusada ang siudad kag gindala ang ila mga inagawan sa Venice, Paris, Turin, kag sa iban pa nga sentro sa Katundan.

Kapin sa 50 ka tuig ang naglipas antes nabawi sang ulihi ang Constantinople. Sini nga tion ang emperyo isa na lamang ka mahuyang nga bilin sang kon ano ini anay. Ginkontrol sang Venice kag Genoa ang patikang sini. Kag wala magdugay nasapwan sang Byzantine Empire ang iya kaugalingon nga ginaipit sang mga Islamic Ottoman.

Ini nga pag-ipit nagdul-ong sa di-malikawan nga pagkalusod sang emperyo. Sang Abril 11, 1453, ginsalakay ni Sultan Mehmed  II ang kapital, upod ang 100,000 ka soldado kag ang isa ka gamhanan nga guban sang mga barko-de-guerra. Ang 8,000 na lamang nga manugdepensa sang Constantinople nakabato pa sa sulod sang pito ka semana. Nian, sang Mayo 28, nagsinulod ang mga kaaway paagi sa indi tanto ka guardiado nga pantalan sa kanal sang siudad. Pagkadason nga adlaw, lain na ang nagagahom sa kapital. Si Mehmed​​—⁠nga amo karon ang mandadaug​​—⁠naghibi kuno kag nanganduhoy: “Daw ano katahom nga siudad ang gin-ati naton kag ginlaglag!” Ang Byzantine Empire nalusod. Apang ang impluwensia sini nagapabilin tubtob karon.

[Kahon/Mga retrato sa pahina 25]

ANG BYZANTINE EMPIRE KAG ANG BIBLIA

Ang monastisismo amo ang isa sang labing mabaskog nga relihioso nga mga huyog sa emperyo. Ang mga monasteryo amo ang mga sentro nga kulupyahan kag talaguan sang linibo ka manuskrito sang Biblia. Tatlo sang labing importante kag labing kompleto nga manuskrito sang Biblia nga wala madula​​—⁠ang Vatican 1209, Sinaitic (ginsal-ot nga laragway), kag Alexandrine (laragway sa likuran)​​—⁠ang mahimo nga ginhimo kag gintipigan sa mga monasteryo kag sa relihioso nga mga komunidad sang Byzantium.

[Credit Line]

Ang duha ka manuskrito: Ang retrato ginkuha sa maayong kabubut-on sang British Museum

[Kahon/Retrato sa pahina 27]

ANG RELIHION SA BYZANTINE EMPIRE

Nagkomento tuhoy sa suod nga relasyon sang Simbahan kag Estado, si Norman Davies nagsulat sa iya libro nga Europe​​—⁠A History: “Ang estado kag simbahan gintingob nga mangin isa ka indi matunga nga kabilugan. Ang Emperador . . . kag ang Patriarka gintamod subong sekular kag eklesiastikal nga mga haligi sang awtoridad sang Dios. Gindepensahan sang Emperyo ang Ortodokso nga Simbahan, kag gindayaw sang Simbahan ang Emperyo. Ining ‘Cesaropapismo’ wala sing katupong sa Katundan.”

[Retrato]

Hagia Sophia, Istanbul​​—⁠sang isa ka tion amo ang pinakadaku nga simbahan sa Byzantium, ginhimo ini nga isa ka moske sang 1453 kag isa ka museo sang 1935

[Tsart sa pahina 26]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

IMPORTANTE NGA MGA HITABO

286 Si Diocletian nagsugod sa paggahom gikan sa Nicomedia, Asia Minor

330 Ginhimo ni Constantino ang anay Byzantium nga mangin kapital sang emperyo, gin-islan ang ngalan sang siudad nga Constantinople

395 Ang Romanong Emperyo permanente nga natunga sa Sidlangan kag Katundan

1054 Gintunga sang relihioso nga indi paghangpanay ang Griegong Ortodokso nga Simbahan gikan sa Iglesia Katolika Romana

1204 Gin-ati sang mga hangaway sang Ikap-at nga Krusada ang Constantinople

1453 Ang Constantinople kag ang emperyo napukan sa mga Turk

[Mapa sa pahina 24]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

BLACK SEA

CONSTANTINOPLE

Nicomedia

Nicaea

Ephesus

Antioch

Jerusalem

Alexandria

MEDITERRANEAN SEA

Ang may duag nga bahin nagapakita sang emperyo sang nagahingurusgan ini (527-​565 C.⁠E.)

[Retrato sa pahina 24]

Nagabinaisay ang mga iskolar kon bala ang una nga emperador sang Byzantium amo si (1) Diocletian, (2) Constantino Daku, ukon (3) Justinian I

[Credit Line]

Musée du Louvre, Paris

[Retrato sa pahina 27]

Ang “painting” sa isa ka manuskrito nga nagalaragway sang pagsalakay sa Constantinople sang 1204

[Credit Line]

© Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris

[Retrato sa pahina 27]

Ang bulawan nga solidus nga sensilyo, 321 C.⁠E., nga ginapakita nga natapik sa tunga sang isa ka pendant

[Credit Line]

Retrato ginkuha sa maayong kabubut-on sang British Museum