Baridad​—⁠Importante Gid sa Kabuhi

SANG katuigan 1840, ang populasyon sang Ireland nagsobra sa walo ka milyon, nga naghimo sini subong ang pinakamadamo sing populasyon nga pungsod sa Europa. Ang kinaandan nga ginakaon sini amo ang patatas, kag ang isa ka baridad nga ginatawag lumper ginatanom sing lapnag.

Sang 1845 ang mga mangunguma nagtanom sang ila mga lumper subong sa kinaandan, apang ginpesti ini kag nagpapas sang halos bug-os nga pananom. “Nalampuwasan sang daku nga bahin sang Ireland ining mabudlay nga tuig,” sulat ni Paul Raeburn sa iya libro nga The Last Harvest​—⁠The Genetic Gamble That Threatens to Destroy American Agriculture. “Ang kahapayan natabo sang madason nga tuig. Wala sing mahimo ang mga mangunguma kundi ang magtanom liwat sing amo gihapon nga mga patatas. Wala na sila sing iban pa nga baridad. Ginpesti ini liwat, sini nga tion sing mas malala pa. Ang pag-antos indi malaragway.” Ginbanta sang mga istoryador nga tubtob sa 1 ka milyon ka tawo ang napatay bangod sa gutom, samtang 1.5 milyones pa ang nagsaylo sa iban nga pungsod, ang kalabanan sa Estados Unidos. Ang mga nabilin nag-antos sing daku nga kapigaduhon.

Sa Andes sang Bagatnan nga Amerika, ang mga mangunguma nagtanom sing madamo nga baridad sang patatas, kag pila lamang ang ginpesti. Gani, wala sing epidemia. Sing maathag, ang pagkananarisari sang mga espesyi kag ang pagkananarisari  sa sulod sang mga espesyi nagahatag sing pangamlig. Ang pagtanom sing isa lamang ka baridad nagasupak sa sining sadsaran nga estratehiya sang paglampuwas kag nagapadayag sa mga tanom sa balatian ukon mga pesti, nga mahimo makapierde sa ani sang bug-os nga rehiyon. Amo sina kon ngaa madamong mangunguma ang nagasalig gid sa masunson nga paggamit sing mga pestisidio, herbisidio, kag fungicide, bisan pa nga ining mga kemikal masami nga makatalagam sa palibot.

Kon amo, ngaa ginaislan sang mga mangunguma ang ila madamong tumandok nga mga baridad sing isa lamang ka baridad? Masami nga bilang reaksion sa mga kahul-anan sa ekonomiya. Ang pagtanom sing isa lamang ka baridad nagapatimaan sing mahapos nga ani, maayo nga produkto, pagbato sa pagkapierde, kag madamo nga patubas. Ini nga mga huyog ginsugdan nga gamiton sing labi pa sang katuigan 1960 sa gintawag nga green revolution.

Ang “Green Revolution”

Paagi sa lapnag nga mga kampanya sang gobierno kag mga grupo sang indibiduwal, ang mga mangunguma sa mga kadutaan nga pirme may gutom nabuyok nga islan ang ila pagtaliuma sing nagkalainlain nga baridad sing isa lamang ka klase kag madamo sing patubas nga mga uyas, ilabi na ang humay kag trigo. Ining “milagro” nga mga uyas gindayaw subong solusyon sa bug-os kalibutan nga gutom. Apang mahal ini​—⁠ang bili sang mga binhi tatlo ka pilo sa kinaandan nga presyo. Ang patubas nagasandig man sing daku sa mga kemikal, lakip na sa mga abono, wala labot ang mahal nga kasangkapan subong sang mga traktora. Apang, paagi sa bulig sang gobierno ang green revolution ginsugdan. “Bisan naluwas sini ang minilyon gikan sa gutom,” siling ni Raeburn, “ginabutang karon [sini] sa katalagman ang seguridad sang pagkaon sang kalibutan.”

Ang green revolution daw nagahatag sing umalagi nga mga bentaha apang nga may malawig nga mga katalagman. Ang pagtanom sing isa lamang ka baridad nangin kinaandan sa bug-os nga kontinente​—⁠samtang ang pirme nga paggamit sing mga abono nagpauswag sang pagtubo sang mga hilamon, kag ginpatay sang mga pestisidio ang mapuslanon nga mga insekto kag ang mga pesti man. Sa mga humayan, ginpatay sang makahililo nga mga kemikal ang isda, ulang, kalampay, paka, kag ang mga tanom nga sarang makaon kag nagapanubo bisan diin lang​—⁠ang kalabanan sini importante nga dugang pa nga pagkaon. Bangod sang sobra nga paggamit sang mga kemikal, madamo nga mangunguma ang nahiluan.

Ang isa ka manunudlo sa Biology Department of the Open University sa United Kingdom, nga si Dr. Mae-Wan Ho, nagsulat: “Indi na karon mabais nga ang pagtaliuma sing isa lamang ka baridad sang tanom nga ginpakilala sugod sang ‘Green Revolution’ may malain nga epekto sa biodiversity kag seguridad sa pagkaon sa bug-os nga kalibutan.” Suno sa UN Food and Agriculture Organization, ang 75 porsiento sang pagkananuhaytuhay sang mga gene sa gintaliuma nga mga tanom sang nagligad nga siglo nadula na karon, ilabi na bangod sang mga pamaagi sang industriyal nga pagpanguma.

Ang brosyur nga ginbalhag sang Worldwatch Institute nagapaandam nga “ang mga katalagman sa ekolohiya nga ginhimo naton bangod sang paggamit sing isa lamang sing gene nga mga tanom (genetic uniformity) daku gid.” Paano makontrol ining mga katalagman? Ang mga sientipiko sa agrikultura kag ang epektibo nga mga kemikal kinahanglan kag subong man ang paghatag sing pundo sa mga mangunguma. Apang, wala sing mga garantiya. Ang paggamit sing isa lamang sing gene nga mga tanom ginbangdan sang makahalapay nga pagpesti sa mais sa Estados Unidos kag sa pagkapierde sang tunga sa milyon ka akre sang humay sa Indonesia. Apang, sining ulihi nga tinuig, isa ka pagbag-o sa pagpanguma ang ginsugdan, isa nga  nagabag-o sang kabuhi sa mas sadsaran nga paagi​—⁠ang gene.

Ang “Gene Revolution”

Ang pagtuon sa genetika nagdul-ong sa pagtin-ad sang bag-ong industriya nga ginatawag biotechnology. Subong ginapahangop sang ngalan sini, ginasamo sini ang biolohiya kag ang modernong teknolohiya paagi sa mga teknik subong sang genetic engineering. Ang pila sang bag-ong biotech nga mga kompanya, nga amo ang tawag sa ila, nagakonsentrar sa agrikultura kag nagapangabudlay sing lakas agod makaimbento sing mga binhi nga makahatag sing madamo nga patubas, makabato sa balatian, sa tigpalamangag, kag sa katugnaw, kag makabuhin sang pagkinahanglan sa makatalagam nga mga kemikal. Kon ini nga mga tulumuron matigayon, mangin mapuslanon gid ini. Apang nagakabalaka ang iban sa mga patubas nga resulta sang genetic engineering.

“Sa kinaugali, ang pagkananuhaytuhay sing gene ginhimo nga may pila ka limitasyon,” siling sang libro nga Genetic Engineering, Food, and Our Environment. “Ang isa ka rosas mahimo paliwatan sang isa pa ka sahi sang rosas, apang ang rosas indi gid mahimo paliwatan sang patatas. . . . Sa pihak nga bahin ang genetic engineering masami nga nagakinahanglan sang pagkuha sing mga gene gikan sa isa ka espesyi kag sang pagsulod sini sa isa pa sa panikasog nga maliton ang isa ka naluyagan nga kinaiya ukon karakter. Mahimo ini magkahulugan, halimbawa, sang pagpili sing isa ka gene nga nagadul-ong sa pagprodukto sing isa ka kemikal nga may kontra-tugnaw nga mga kinaiya halin sa isa ka isda sa matugnaw nga mga lugar (subong sang flounder), kag sang pagsulod sini sa patatas ukon strawberry agod makabato ini sa tugnaw. Posible na karon nga butangan ang mga tanom sing mga gene nga ginkuha sa kagaw, virus, insekto, sapat ukon tawo pa gani.”⁠ * Kon amo, bangod sang biotechnology, maguba na sang mga tawo ang genetiko nga mga pader nga nagapain sa mga espesyi.

Kaangay sang green revolution, ang ginatawag sang iban nga gene revolution nagadugang sa problema sang genetic uniformity​—⁠ang iban nagasiling nga ang problema tuhoy sa genetic uniformity nagalala pa bangod ang mga geneticist sarang makagamit sang mga teknik subong sang cloning kag tissue culture, ang mga proseso nga nagapatubas sing pareho gid nga mga kopya, ukon clone. Busa, ang mga kabalaka tuhoy sa pagkaguba sang biodiversity yara gihapon. Apang, ang mga tanom nga ginbag-o ang gene nagapautwas sing bag-ong mga problema, subong sang mahimo nga mangin epekto sini sa aton kag sa palibot. “Nagaduroy kita padulong sa bag-o nga dag-on sang bioteknolohiya sa agrikultura nga may daku nga mga paglaum, diutay nga mga limitasyon, kag diutay nga ideya sa posible nga mga resulta,” siling sang manunulat sa siensia nga si Jeremy Rifkin.⁠ *

Sa pihak nga bahin, ang ikasarang sa pagbag-o sang kabuhi paagi sa mga gene mahimo halinan sang naluyagan gid nga butang, gani ang mga kompanya nagapaindisanay sa pag-imbento sing bag-ong mga binhi kag sing iban pa ginhimo nga mga organismo. Samtang sini man nga tion, ang pagpapas sa mga tanom padayon nga wala matapna. Subong sang ginsambit kaina, agod mapaiway ang malain nga matabo, ang iban nga mga gobierno kag pribado nga mga institusyon nagtukod sang mga bangko sang mga binhi. Ini bala nga mga bangko makahatag sa ulihi nga mga kaliwatan sing madamo nga baridad sang mga binhi agod matanom kag maani?

Mga Bangko sang mga Binhi​—⁠Kasiguruhan Batok sa Pagkapapas?

Ginsugdan sang Royal Botanic Gardens sa Kew, Inglaterra, ang ginatawag sini nga “isa sang pinakadaku nga internasyonal nga proyekto sa pag-amlig nga nahimo”​—⁠ang Milennium Seed Bank Project. Ang panguna nga katuyuan sang proyekto amo (1) ang pagkolekta kag pagtipig sa 10 porsiento​—⁠sobra sa 24,000 ka espesyi​—⁠sang may liso nga mga kabulakan sang kalibutan sa tuig 2010 kag (2) ayhan antes sini, ang pagkolekta kag pagtipig sa mga binhi sang bug-os nga tumandok nga may liso nga mga kabulakan sang United Kingdom. Ang iban nga mga pungsod nagtukod man sing mga bangko sang mga binhi, ukon mga bangko sang gene, nga amo ang tawag sa sini kon kaisa.

Ang biologo nga si John Tuxill nagsiling nga sa di-magkubos 90 porsiento sang minilyon ka binhi  nga gintago sa mga bangko sang mga binhi ang mapuslanon nga kalan-on kag tanom, subong sang trigo, humay, mais, sorghum, patatas, sibuyas, ahos, tubo, bulak, soybean, kag iban pa nga mga balatong, sa pagsambit sa pila lamang. Apang ang mga binhi mga buhi nga organismo nga nagapabilin lamang nga buhi tubtob ginatugot sang nasulod sini nga enerhiya. Gani daw ano ka masaligan ang mga bangko sang mga binhi?

Mga Problema sa Bangko

Ang mga bangko sang mga binhi nagakinahanglan sing kuwarta agod makapanghikot​—⁠kada tuig may kabug-usan nga mga $300 milyones, suno kay Tuxill. Apang, bisan ini nga kantidad mahimo nga kulang, siling niya, kay “13 porsiento lamang sang ginabangko nga gene nga mga binhi ang yara sa ginapalakat-sing-maayo nga mga pasilidad nga may ikasarang sa pagtago sing malawig.” Bangod ang ginatago sing mapigaw nga mga binhi wala nagadugay, dapat sila itanom sing mas maaga agod nga ang masunod nga kaliwat sang mga binhi mahimo maani; kay kon indi, ang mga bangko sang mga binhi mangin mga morge sang mga binhi. Siempre pa, ini nga hilikuton nagakinahanglan sing madamo nga mamumugon kag daku nga gasto, nga nagapabudlay lamang sang kahimtangan sa mga pasilidad nga kulang na sing pundo.

Ang libro nga Seeds of Change​—⁠The Living Treasure nagapaathag nga ang National Seed Storage Laboratory, sa Colorado, E.⁠U.⁠A., “nakaeksperiensia sing madamo nga kabudlayan, pati na ang pagkadula sang koryente, pagkaguba sang refrigerator, kag kakulang sing mamumugon nga bangod sini madamo kag magamo nga mga tumpok sang mga binhi ang wala marehistro.” Ang mga bangko sang mga binhi apektado man sang mga kagamo sa politika, pag-usmod sang ekonomiya, kag kinaugali nga mga kalamidad.

Ang malawig nga pagtago nagatuga man sing iban pa nga mga problema. Sa ila kinaugali nga palibot, ang mga tanom may yara limitado apang importante gid nga ikasarang sa pagpasibu, kag nagapaposible ini sa ila nga malampuwasan ang balatian kag iban pa nga mga problema. Apang sa protektado nga palibot sang isa ka bangko sang mga binhi, mahimo nila madula ang pila sina nga ikasarang pagligad sang pila ka kaliwatan. Apang, ang natago sing maayo nga mga binhi sang madamo nga tanom mahimo magdugay sing siniglo antes sila kinahanglan nga itanom liwat. Walay sapayan sining mga limitasyon kag mga walay kapat-uran, ang pagluntad mismo sang mga bangko sang mga binhi nagapakita sang nagadugang nga pagkabalaka tuhoy sa palaabuton sang patubas nga pagkaon sang katawhan.

Sa pagkamatuod, ang labing maayo nga paagi agod mabuhinan ang pagkapapas amo ang pag-amlig sa kinaugali nga mga ginatubuan kag papagsikon ang pagkananarisari sang mga tanom. Apang agod mahimo ini, siling ni Tuxill, kinahanglan naton “palambuon ang bag-o nga pagkatimbang sa ulot sang tawhanon nga mga kinahanglanon kag sang kinaugali nga kalibutan.” Apang, daw ano bala ka realistiko hunahunaon nga ang mga tawo ‘magapalambo sing bag-o nga pagkatimbang’ upod sa kinaugali nga kalibutan samtang ginahimud-usan nila ang pag-uswag sa industriya kag ekonomiya nga may halos relihioso nga kakugi? Bisan ang agrikultura, subong sang nakita naton, ginapahisanto sa high-tech, mahunahunaon sa ganansia nga kalibutan sang daku nga negosyo. Mahimo nga may iban pa nga sabat.

[Mga nota]

 [Kahon/Retrato sa pahina 7]

Ang Mangunguma—Isa ka ‘Espesyi nga Mahimo Madula’?

“Sugod sang 1950, ang kadamuon sang mga tawo nga nagapanguma nag-usmod sa tanan nga industriyalisado nga pungsod, sa iban nga mga rehiyon sing kapin sa 80 porsiento,” siling sang magasin nga World Watch. Ang Estados Unidos, halimbawa, may mas madamo pa nga bilanggo karon sangsa mga mangunguma. Ano ang kabangdanan sining guban nga pagtaliwan sa uma?

Ang panguna nga mga kabangdanan amo ang manubo nga kita, mataas nga utang sa pagpanguma, nagadugang nga kapigaduhon, kag paggamit sang makina sa baylo sang tawo. Sang 1910, ang mga mangunguma sa Estados Unidos nagabaton anay sing mga 40 ka cent sa tagsa ka dolyar nga ginagasto sang mga nagabakal sing pagkaon, apang sang 1997, ang parte sang mangunguma nagnubo tubtob sa mga 7 ka cent. Ang mangunguma sang trigo, siling sang World Watch, “nakatigayon sing 6 ka cent lamang sang dolyar nga ginabayad sa isa ka loaf sang tinapay.” Nagakahulugan ini nga daku pa ang ginabayad sang konsumidor sa ginagamit nga putos sangsa ginabayad nila sa mangunguma sang iya trigo. Sa imol nga mga pungsod, ang kahimtangan sang mga mangunguma mas malain pa. Ang isa ka mangunguma sa Australia ukon Europa mahimo makahulam sa bangko agod malampuwasan ang mabudlay nga tuig; ang isa ka taga-Katundan nga Aprika mahimo nga indi na makaliwat. Mahimo pa gani nga indi sia makatibawas.

[Mga retrato sa pahina 7]

“Ang pagtanom sing isa lang ka baridad nga ginpakilala sugod sang ‘Green Revolution’ nakaapektar sing daku sa biodiversity kag seguridad sa pagkaon sa bug-os nga kalibutan.”​—⁠Dr. Mae-Wan Ho

[Credit Lines]

Sa likuran: U.S. Department of Agriculture

Centro Internacional de Mejoramiento de Maiz y Trigo (CIMMYT)

[Mga retrato sa pahina 8]

Ang The Millenium Seed Bank, sa Inglaterra, nagatipig sang mapuslanon nga mga binhi sang mga tanom

[Credit Line]

© Trustees of Royal Botanic Gardens, Kew