Si Leif Eriksson—Nagdiskobre sang Amerika?

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA DENMARK

SIN-O ang nakadiskobre sa Amerika? Wala sing bisan sin-o nga nakahibalo sing pat-od. Depende gid ang sabat sa kon ano ang pakahulugan mo sa “pagdiskobre” kag “Amerika.” Kay man, ining malapad nga duta ginapuy-an sa sulod sang madamo na nga siglo antes pa mahibaluan sang mga Europeo nga nagaluntad ini. Sang maaga nga bahin sang 1493, nagbalik si Christopher Columbus sa Europa nga dala ang iya report tuhoy sa iya una nga pagpanakayon sa Amerika. Aktuwal sia nga nagdungka sa kapuluan sang West Indies. Apang indi sia ang una nga Europeo nga nakalab-ot sa sining makadalayaw nga “bag-ong kalibutan.” Ang isa ka grupo sang bukay sing buhok nga mga taga-Scandinavia mahimo gid nga nakalab-ot sa kadak-an sang Aminhan nga Amerika 500 ka tuig antes sini.

 Sang nagligad nga isa libo ka tuig, mahimo gid nga ang North Atlantic matugnaw, maunos, kag indi mapaktan kaangay karon. Ang isa ka sakayanon mahimo maghunahuna nga sunado niya ang nagabaylobaylo nga huyop sang hangin kag sulog sang balod, apang bangod sang alipuop kag unos mahimo nga magadalangdalang sia sa sulod sang mga semana. Suno sa isa ka dumaan nga sugilanon sang mga Norse, amo gid sini ang natabo sang isa ka tig-ilinit sa pamatan-on nga si Bjarni Herjolfsson, isa ka sampaton nga sakayanon kag adbenturero. Nagdalangdalang sia​—⁠apang mahimo nga nakasalapo sia sing isa ka kontinente!

Dag-on yadto sang mga Viking sang ginpasangkad sang mga Norse ang ila teritoryo patabok sa kadagatan kag tubtob sa Europa. Ang ila makitid, mabakod nga mga barko sarang makita bisan diin halin sa baybayon sang Norway tubtob sa baybayon sang Aminhan nga Aprika tubtob sa mga suba sang Europa.

Suno sa Saga of the Greenlanders, ginhimo ni Bjarni ang malawig nga paglakbay padulong sa Norway. Sang nagahilapit ang tigtulugnaw sang 986 C.⁠E., nagbalik sia sa Iceland nga puno sing kargada. Apang sa iya kakibot, natukiban niya nga ang iya amay nagbiya sa Iceland upod ang isa ka guban sang mga barko sa idalom sang pagpanguna ni Erik the Red. Naglakat sila agod magpuyo sa isa ka daku nga duta nga nadiskobre ni Erik sa katundan sang Iceland. Agod mangin makagalanyat pa ini, gintawag ni Erik ang isla nga Greenland. Maisugon nga naglayag ang pamatan-on nga si Bjarni padulong sa Greenland. Apang nagbaylo ang huyop sang hangin. Indi makakita ang mga marinero bangod sang alipuop. “Sa sulod sang madamo nga adlaw wala sila makahibalo kon diin sila nagalayag,” siling sang sugilanon nga ginsambit kaina.

Sang makita sang ulihi sang mga marinero ang duta, wala ini magsigo sa laragway sang Greenland. Ang baybayon daw masiot, bulubakulod, kag makahoy. Naglayag sila paaminhan kag ang baybayon sa wala nayon nila. Wala sing kinatuhay sa Greenland ang ikaduha nga duta nga nakita nila. Apang, paglipas sang pila pa ka adlaw, nangin tuhay ang hitsura sang duta​​—⁠mas mabulubukid kag may mga glacier (yelo). Nian si Bjarni kag ang iya mga tripulante nagpalawod sa sidlangan kag sang ulihi nasalapuan nila ang Greenland kag ang kolonya sang mga Norse sa idalom ni Erik the Red.

Naglayag si Leif Eriksson

Mahimo nga amo sini kon paano una nga nakita sang mga Europeo​​—⁠bisan pa wala nila makadtui​​—⁠ang kadak-an sang kontinente nga sang ulihi gintawag nga Aminhan nga Amerika. Ang report tuhoy sa nakit-an ni Bjarni nagpukaw sa interes sang iya mga masigka-Norseman sa Greenland. Diutay lamang ang mga kahoy sa ila matugnaw nga pungsod; sa pagtukod kag pagkay-o sang ila mga sakayan kag mga puluy-an, nagadepende sila sa naanod nga mga kahoy ukon sa sobra ka mahal nga mga troso nga ginaimportar halin sa luwas. Apang, mahimo gid nga sa tabok lamang sang dagat sa katundan, may isa ka duta nga may mga kagulangan nga puno sing indi maisip nga mga kahoy!

Ang labi gid nga naganyat sa sining bag-o nga duta amo ang pamatan-on nga si Leif Eriksson, anak nga lalaki ni Erik the Red. Si Leif ginlaragway nga “daku, makusog nga tawo, may talalupangdon gid nga panagway kag maalam.” Sang mga tuig 1000, ginbakal ni Leif Eriksson ang barko ni Bjarni, kag upod ang tripulante nga 35 ka tawo, naglayag sia agod pangitaon ang baybayon nga nakit-an ni Bjarni.

Tatlo ka Bag-o nga Duta

Kon sibu ang sugilanon, una nga nakita ni Leif ang duta nga wala sing mga hilamon, nga nakulapan sing mga glacier ang mataas nga mga bahin sini. Bangod yadto nga duta daw isa ka matapan nga tip-ak sang daku nga bato, gintawag ini ni Leif nga Helluland​​—⁠buot silingon “Isa ka Tip-ak sang Bato nga Duta.” Mahimo nga amo ini ang tinion sang una nga magtapak ang mga Europeo sa Aminhan nga Amerika. Ang mga istoryador karon nagapati nga ang Helluland amo ang Baffin Island, sa aminhan-sidlangan sang Canada.

Ang Norse nga mga manugdiskobre nagpadayon sang ila paglayag pabagatnan. Nakita nila ang ikaduha nga duta, nga patag kag makahoy, nga may baybayon nga puti sing balas. Gintawag ini ni Leif nga Markland, buot silingon “Makahoy nga Duta,” nga masami ginakilala karon nga amo ang Labrador. Wala magdugay nakadiskobre sila sing ikatlo kag daw matahom gid nga duta.

Ang sugilanon nagpadayon: “Nagpalawod sila kag duha ka adlaw nga naglayag nga nagapauyon sa amihan-salatan nga hangin antes nila makita ang duta.” Natahuman gid sila sa sining bag-o nga duta amo nga namat-od sila nga magtukod sing mga balay kag magpalipas sang tigtulugnaw didto. Sa tion sang tigtulugnaw “ang temperatura wala gid magnubo nga kubos sa pagyelo kag hagyo lang nga nalayong ang mga hilamon.” Sang ulihi, nakakita pa gani ang isa sang mga tawo sing mga ubas kag mga ulubasan; busa, gintawag  ni Leif Eriksson ang duta nga Vinland, ayhan nagakahulugan nga “Duta sang Alak.” Pagkadason nga tigpamulak nagbalik sila sa Greenland, nga ang ila mga sakayan kargado sang mga patubas sang Vinland.

Luyag gid mahibaluan sang mga iskolar karon kon diin ining Vinland nga may berde nga halalban kag kaubasan, apang indi gihapon mahibal-an kon diin ini. Natalupangdan sang pila ka mananalawsaw nga ang hitsura sang duta sa Newfoundland daw nagasibu sa ginalaragway sang dumaan nga sugilanon. Ang isa ka duog nga nakutkutan sa Newfoundland nagahatag sing ebidensia nga nakaduaw ang mga Norseman sa sini nga isla. Apang, ang iban nga mga sientipiko nagapati nga ang Vinland mahimo gid nga malayolayo pa sa bagatnan kag ining duog sa Newfoundland ginhimo sang mga Norseman nga base nga kampo ukon alagyan padulong sa nabagatnan pa nga Vinland.⁠ *

Ano nga Ebidensia?

Wala sing bisan sin-o nga nakahibalo kon paano pasiguon ang mga detalye sini nga sugilanon sang mga Norse sa geograpiya karon. Ang indi kompleto kag indi maathag nga mga detalye sang sugilanon madugay na nga nagpukaw sang interes sang mga istoryador. Apang, ang pinakamabakod nga ebidensia nga ang mga Norse nakakadto sa Amerika nga una pa kay Columbus amo ang duog nga nakutkutan sang katuigan 1960 kag katuigan 1970 sa Newfoundland, malapit sa minuro sang L’Anse  aux Meadows. Makita sa sini nga duog ang kagulub-an sang mga balay nga indi masuay nga iya sang mga Norse kag ang isa ka salsalon nga hurno kag iban pa nga mga butang nga ginpetsahan sang tion ni Leif Eriksson. Subong man, ang isa ka taga-Denmark nga manuglagulad nga nagatrabaho sa bagatnan nga bahin sang Newfoundland nakakita kasan-o lang sing isa ka gin-utihan nga pabug-at nga bato nga ayhan gingamit sa isa ka barko sang mga Viking.

Ang paglayag sang mga Norse padulong sa bag-o nga mga duta sa malayo nga katundan wala ginlikom. Si Leif Eriksson naglakbay pa Norway agod isugid sa hari sang Norway ang iya nakita. Sang si Adam nga taga-Bremen, isa ka Aleman nga istoryador kag pangulo sang isa ka eskwelahan sang katedral, naglakbay pa Denmark sang mga 1070 agod mahibaluan ang kadutaan sa aminhan, ginsugid sa iya ni Hari Sweyn sang Denmark ang nahanungod sa Vinland, lakip ang ekselente nga alak sini. Ining tradisyonal nga pagpati nangin bahin sang sugilanon ni Adam nga taga-Bremen. Busa, madamo nga edukado sa Europa ang nakahibalo tuhoy sa nakatundan nga kadutaan nga naduaw sang mga Norseman. Dugang pa, ang dumaan nga mga maragtas sang Iceland sang ika-12 kag ika-14 nga siglo nagasambit sang pila ka pagpanakayon pa sang ulihi sang mga Norse padulong sa Markland kag Vinland, sa katundan sang Greenland.

Mahimo nga nahibaluan man ni Christopher Columbus ang mga paglakbay padulong sa Vinland nga natabo sang mga 500 ka tuig antes sang iya tion. Suno sa isa ka libro tuhoy sa Vinland, may yara mga indikasyon nga antes sang iya bantog nga pagpanakayon sang 1492/93, naglakbay pa gani si Columbus pa Iceland agod tun-an ang mga rekord didto.

Ano ang Natabo sa mga Norseman?

Wala sing rekord nga ang mga Norse permanente nga nagpuyo sa Amerika. Mahimo may madali lamang apang wala madayon nga pagtinguha nga magpuyo didto; apang mabudlay ang kahimtangan, kag ang tumandok nga mga Amerikano​​—⁠nga gintawag sang mga Viking nga mga Skraeling⁠​—⁠nangin mas mabakod sa ila. Sa Greenland binudlayan ang mga kaliwat ni Erik the Red kag sang iya anak nga si Leif Eriksson. Nangin mabudlay ang klima, kag nag-iwat ang mga kinahanglanon. Pagligad sang apat ukon lima ka siglo, daw naalimunaw sing bug-os ang mga Norse gikan sa Greenland. Ang katapusan nga nasulat nga rekord sang mga Norseman sa Greenland amo ang tuhoy sa isa ka kasal nga ginhiwat sa isa ka simbahan sa Greenland sang 1408. Pagligad sang kapin sa isa ka siglo, nasalapuan sang isa ka Aleman nga barko sang mga negosyante ang kolonya sang Greenland nga wala gid sing tawo luwas sa isa ka wala malubong nga bangkay​​—⁠sang isa ka tawo, nga ang iya kutsilyo yara pa gihapon sa iya kiliran. Pagkatapos sadto, wala na sing batia tuhoy sa mga Norseman sa Greenland. Tubtob lamang sang ika-18 nga siglo nga ang taga-Norway kag taga-Denmark nga mga tawo nag-abot didto agod magtukod sing permanente nga kolonya.

Apang, diri sa Greenland naghalin ang mga Norse nga maisog nga mga nabigador antes sila magpanakayon padulong sa bag-ong kalibutan. Mahimo mahanduraw gihapon sang isa yadtong walay kahadlok nga mga marinero nga nagagiya sang ila kuwadrado sing layag nga mga sakayan tabok sa indi sunado nga kalalawran tubtob nagmurahag sila nga may pagdayaw sa isa ka wala pa nila makadtui nga baybayon sa gintaipan​​—⁠nga wala gid magsuspetsa nga pagligad sang lima ka siglo, padunggan si Christopher Columbus subong amo ang nagdiskobre sang Bag-ong Kalibutan.

[Nota]

[Kahon/Retrato sa pahina 20]

PAANO NAGLAYAG ANG MGA VIKING?

Wala sing compass ang mga Viking nga Norse. Paano sila, kon amo, nangin sampaton nga mga sakayanon? Kon wala sila nagalayag sa lawod, nagalayag sila nga tan-awon ang baybayon. Kon posible nagatabok sila sa estritso diin kitaon ang duta sa magtimbang nga bahin. Dugang pa, nahibaluan nila kon paano sundan ang adlaw kag mga bituon. Halimbawa, nagagamit sila sing simple nga sistema sa pagpat-od sang distansia sini, paagi sa paggamit sing listahan sang mga numero nga simbulo para sa tagsa ka semana sang tuig kag sing inugtakus nga lipak agod takson ang kataason sang adlaw kon udto-adlaw sa ibabaw sang gintaipan. Bangod wala sila sing sistema sa pagpat-od sang longhitud (distansia pasidlangan ukon pakatundan), kon yara sila sa lawod, ginapasulabi nila nga maglayag diretso sa sidlangan ukon diretso sa katundan, nga ginasundan ang napili nga latitud (distansia paaminhan ukon pakatundan).

Kon, pananglitan, luyag nila maglakbay gikan sa Greenland padulong sa isa ka posisyon sa baybayon sang Vinland, magalayag sila pabagatnan gikan sa Greenland tubtob makita nila ang husto nga latitud; nian magaliso sila diretso sa katundan kag makita nila ang ila kaladtuan nga dulungkaan. Nakabulig man sa Viking nga mga tripulante ang pagbantay sa lupad sang pispis kon yara sila sa lawod. Eksperto sila sa pagpakot kon diin ang duta​​—⁠kag kon ano ini nga duta⁠​—⁠paagi sa pagpanilag sa nagalupad nga mga pispis. Kon kaisa nagadala sila sing mga uwak; kon paluparon ini, ang mga pispis nagapatimbuok kag nagalupad padulong sa pinakamalapit nga baybayon. Nian mahibaluan sang Viking nga mga tripulante kon diin makita ang pinakamalapit nga duta.

Ang isa pa ka bulig sa nabigasyon amo ang pagtakus sang kadalumon. Ginatunton sang Viking nga marinero ang kalat nga gintakdan sing isa ka pinasahi nga sahi sang tingga subong pabug-at. Duha ang katuyuan sini. Una, paagi sa sini mahibaluan niya ang kadalumon sang tubig. Kon ang pabug-at nga tingga magsangyad na sa idalom, ginabatak ini sang marinero, kag ginatakus ang kadalumon sini paagi sa iya mga dupa. Tubtob sa karon, ginatakus sang mga marinero ang kadalumon paagi sa 1.8 metros nga “fathom,” isa ka termino nga ginkuha sa tinaga sang Dumaan nga Norse nga nagakahulugan sing “nauntay nga mga butkon.” Apang may ikaduha nga katuyuan ang pabug-at nga tingga. Sa masami, ginahimo ini nga ang idalom sini daw korte yahong nga puno sing tallow (bilog nga tambok sang baka). Sa amo, ang pabug-at nagadala sing sampol sang letso sang dagat. Ginausisa sang marinero ang komposisyon sang sampol kag ginatan-aw ang iya tsart tuhoy sa dagat, nga nagaunod sing nasulat nga mga laragway sang sahi sang letso sang dagat sa nanuhaytuhay nga mga lokasyon. Bisan pa simple lang ang ila mga kasangkapan, ang mga Viking nangin talalupangdon nga mga nabigador.

[Credit Line]

Retrato: Stofnun Arna Magnússonar, Iceland

[Mapa sa pahina 18]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

NOVA SCOTIA

Si Bjarni Herjolfsson nga naglakbay gikan sa Iceland sang mga 986 C.⁠E.

NEWFOUNDLAND

LABRADOR

BAFFIN ISLAND

GREENLAND

Si Leif Eriksson nga naglakbay gikan sa Greenland sang mga 1000 C.⁠E.

GREENLAND

BAFFIN ISLAND

LABRADOR

NEWFOUNDLAND

[Credit Line]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Retrato sa pahina 18]

Sa wala, isa ka pagtukod liwat sa puluy-an ni Erik the Red sa Greenland

[Retrato sa pahina 18]

Eksakto sa kadakuon nga kopya sang barko sang mga Viking nga nagsulit sang paglakbay ni Leif Eriksson

[Credit Line]

Mga barko sang mga Viking sa pahina 2 kag 18: Mga Retrato: Narsaq Foto, Greenland

[Retrato sa pahina 21]

Estatwa ni Leif Eriksson, sa Iceland,

[Retrato sa pahina 21]

L’Anse aux Meadows, sa Newfoundland

[Credit Line]

Parks Canada

[Picture Credit Line sa pahina 20]

Binuhat sang tawo nga mga butang nga napasundayag sa Museum of National Antiquities, Stockholm, Sweden