Ang Matatu—Ang Maduagon nga Salakyan sang Kenya

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA KENYA

ANG isa ka dumuluaw sa Kenya indi gid makulangan sing makakulunyag nga ekspresyon sang mga pagdayaw kon nagalaragway sang iya paglakbay. Ang isa ka matriarka nga elepante, isa ka daku nga leon, kag mamulapula nga pagtunod sang adlaw amo ang maathag nga mga larawan nga madumduman sang manlalakbay. Madamo kag nagkalainlain diri ang matahom nga mga butang. Apang, sa madamo nga dalan sa sini nga duog may isa ka sahi sang matahom nga talan-awon​—⁠ang madamo sing kapuslanan nga matatu. Ini nga ngalan nagapatuhoy sa isa ka grupo sang pangpubliko nga salakyan. Bangod sang ila makawiwili nga mga kinaiya, amo ini ang labing popular nga paagi sang transportasyon sa Kenya.

Ang ginhalinan sang matatu subong ka makawiwili sa kon paano ini ginagamit. Ang una nga sahi sini amo ang gubaon nga Ford Thames nga modelo, ang nabilin sa mga salakyan nga gingamit anay sang mga soldado sang Britanya sa Etiopia sang ikaduhang bug-os kalibutan nga inaway. Sang maaga nga bahin sang katuigan 1960, gingamit sang isa ka residente sang Nairobi ining salakyan sa pagdul-ong sa iya mga abyan sa sentro sang siudad, nagasukot sa ila sing 30 sentimos ang kada isa para sa gasolina.⁠ * Wala madugay pagkatapos sadto, nakita sang iban ang pinansial nga kita nga mahatag sang daan nga mga salakyan. Gani, madamo ang ginhimo nga 21-sing-pasahero nga mga salakyan, nga may tatlo ka nagakubay nga kahoy nga mga bangko. Pareho ini sa daan nga mga bolekaja sang Nigeria. Ang kada tawo nagabayad anay sing tatlo ka 10-sentimos nga sensilyo kada biyahe. Amo ini kon ngaa ang salakyan gintawag nga matatu​—⁠gikan sa Swahili nga tinaga nga tatu, nga nagakahulugan sing “tatlo.” Sugod sadto, ang matatu ginbag-o na sing bug-os, kag ang karon nga mga modelo tuhay na sa karag-karag nga mga salakyan nga gingamit anay. Huo, ang karon nga matatu isa ka magarbo nga salakyan nga ginlaragway sang isa ka pang-adlaw-adlaw nga pamantalaan sang Kenya nga isa ka “korte-jet kag duag-balangaw nga salakyan.” Indi ini produkto sang isa ka diutay nga industriya sang katuigan 1960!

Ang pagsakay sa matatu isa ka makakulunyag nga eksperiensia, ilabi na kon ang drayber masupog nga nagapanagil-ot sa gutok nga trapiko sang siudad! Magbiyahe kita sing malip-ot sa palibot sang Nairobi sakay sang matatu kag tilawan naton ini nga balatyagon.

Isa ka Makawiwili nga Talan-awon

Ang aton pagbiyahe magasugod sa isa ka terminal diin nagahulat ang madamo sini nga salakyan sa pagkadto sa nagkalainlain nga direksion. Ala una sang hapon ang takna, kag ang lugar masako kag nagaginutok, kag ang mga tawo nagapangita  sing isa ka partikular nga matatu nga magadul-ong sa ila sa ila kaladtuan. Ang iban nga mga pasahero magakadto sa probinsia, ang paglakbay nga magakinahanglan sing pila ka oras. Ang iban naman magakadto mga pila ka kilometro lamang gikan sa sentro sang siudad, ayhan agod magkaon. Ang matatu mapuslanon gid.

Natalupangdan mo bala nga ang kalabanan sining mga salakyan may masilaw nga mga duag? Ti, indi lamang ini agod patahumon ang hitsura sini. May mga kustomer nga luyag magsakay sa pinakamatahom nga matatu. Ang pagtan-aw sing maayo sa mga salakyan nagapakita man sang pila ka ngalan nga nasulat sa mga kilid. Ang pila sini nagalaragway sang ulihi nga mga tema​—⁠halimbawa, “El Nino,” “Millennium,” “The Website,” “Internet,” kag “Dot Com.” Ang iban pa subong sang “Meek” kag “Missionary” nagapakita sang maayo nga mga kinaiya ukon mga hinimuan sang tawo. Ang pinakamalapit nga karibal sang nagabadlak nga hitsura sang mga matatu amo ang jeepney sang Pilipinas. Sing makawiwili, ang jeepney produkto man sang ikaduhang bug-os kalibutan nga inaway.

Ang paghingyo sa mga pasahero sa pagsakay isa ka makawiwili nga talan-awon. Walay sapayan sang kitaon nga mga karatula sa atubangan nga bahin sang salakyan nga nagapakita sang ila mga ruta, ang mga konduktor mabaskog nga nagapanawag sing mga pasahero samtang ang mga drayber nagabusina sing matahom nga sonata. Indi kamo makibot kon makakita kamo sing mga karatula nga “Jerusalem” ukon “Jerico” sa pila ka matatu. Kon magsakay kamo sa isa sini, magadangat kamo, indi sa Natung-an nga Sidlangan, kundi sa nasidlangan nga mga suburbio sang Nairobi nga may amo sining mga ngalan sa Biblia. Bangod sang paninguha sang mga konduktor nga abiabihon ang mga kustomer sa halos tanan nga matatu, indi katingalahan nga madamo ang nabudlayan sa pagpili kon diin ang sakyan!

Sakay kamo sa Strawberry! Ayhan ang pagsakay mangin matam-is subong sang prutas. Daw madamo ang nagapili sining partikular nga matatu, bangod nagakapuno ini sa sulod lamang sang pila ka minuto. Ang mahinay nga musika halin sa diutay nga speaker nga nasab-it sa kisame nagalipay sa mga pasahero. Apang, indi ka maghunahuna nga amo ini ang tanan nga matatu. Ang iban kilala nga may dalagku nga mga loudspeaker sa idalom sang pulungkuan, diin nagahalin ang makabulungol nga musika. Ti, sobra na sa napulo ka minuto nga napuno ang tanan nga pulungkuan. Apang, ang aton matatu wala pa maglakat. Ano ang rason sang pagpalantang? Ang alagyan sa tunga sang mga raya sang pulungkuan kinahanglan pa nga mapuno sang nagatindog nga mga pasahero. Wala magdugay halos wala na sing lugar nga magihuan. Ang matuod, ang matatu mahimo magdulog sing pila ka beses samtang nagabiyahe sa pagpasakay sing dugang pa nga mga pasahero.

Sa katapusan naglakat na gid man kita. Ang mga indi magkilal-anay masadya nga nagahambalanay,  ilabi na tuhoy sa bag-o nga mga balita. Daw isa ini ka merkado. Apang, mag-andam basi mawili kamo sa paghambalanay. Ang iban nakaagi lapaw bangod nawili gid sila sa sini nga mga paghambalanay.

Ginsambit namon nga ang matatu may madamo nga kapuslanan. Indi ini limitado sa isa lamang ka ruta. Agod makalab-ot sa kaladtuan sing temprano, ang drayber nagaagi sa bisan ano nga maagihan pati na sa sementado nga lugar para sa mga tawo​—⁠kon kaisa diutayan na makaipit sang mga tawo nga nagalakat. Samtang, ang trabaho sang konduktor indi mahapos. Nagapanukot sia sing plete gikan sa magahod nga mga pasahero, ang iban sini daw nagapabungolbungol lamang. Apang, talagsa lang sia nagapakigbais. Diin man sa duha ang mahimo matabo, ang pasahero magabayad ukon ang matatu hinali nga magadulog kag papanaugon sia​—⁠kon kaisa sa indi mainayuhon nga paagi! Ginapahibalo sang konduktor ang drayber sang mga luyag manaug, samtang sa amo man nga tion nagapangita sang iban pa nga luyag magsakay. Ginasenyasan niya ang drayber paagi sa pagpanihol, pagtuktok sa atop, ukon pagpatunog sa bagtingan nga nabutang sing estratehiko malapit sa puwertahan. Bisan pa may ginatangdo nga pulunduhan para sa tanan nga pangpubliko nga salakyan, ang matatu mahimo magdulog bisan diin sa bisan ano nga tion, ayhan sa pagpasakay ukon sa pagpapanaug sa mga pasahero.

Nakahalin na sa sentro sang siudad, yari na kita karon sa isa ka diutay nga suburbio, diin magapanaug ang kalabanan nga pasahero. Tion na para magbiyahe pabalik ang matatu sa terminal nga ginhalinan sini. Magapasakay ini sing madamo pa nga tawo sa dalan. Maeksperiensiahan nila ang katulad man sang aton naeksperiensiahan. Sa walay duhaduha, ang aton pagbiyahe sa Strawberry, bisan pa batsihon, makalilipay gid.

Padayon nga Gamiton

May promedyo nga 30,000 ka salakyan, ang industriya sang transportasyon nga matatu sa Kenya nangin isa ka mapagsik kag multimilyones dolyares nga emperyo halin sa nabilin lamang nga mga salakyan sang inaway sang nagligad nga mga dekada. Apang, ang madamo nga kapuslanan sini nagtuga sing pila ka problema. Halimbawa, ang mga drayber ginasumbong nga wala nagasunod sa mga kasuguan sa trapiko nga nagasakop sa iban nga mga nagagamit sang dalan, kag madamo nga regulasyon ang ginpatuman sang mga awtoridad agod buhinan ang industriya. Kon kaisa ang industriya sang matatu nagapangakig sa sining mga maniobra paagi sa pag-untat sang mga serbisyo, sa amo nagaperwisyo sa linibo ka tawo nga nagasakay sa matatu adlaw-adlaw. Bisan pa mahimo nga wala maluyagan sang tanan ang sistema sang pagpalakat sa mga matatu, ini nga mga salakyan nagahatag gid sing alternatibo nga paagi sang madasig nga transportasyon para sa manubo-sing-kita nga mga mamumugon sa sini nga rehiyon.

[Nota]

[Mga retrato sa pahina 16, 17]

Isa ka Ford Thames nga modelo

[Credit Line]

Noor Khamis/The People Daily