Pagbantay sa Kalibutan

Ang Labing Makahalalit nga mga Manugpatay sa Kalibutan

“Sa bug-os nga kalibutan, ang mga balatian nga tuga sang mga kagaw, bakterya, kag mga parasito amo gihapon ang nagapanguna nga kabangdanan sang kamatayon,” siling sang Frankfurter Allgemeine Sonntagszeitung. Bangod sang tatlo lamang ka balatian—ang AIDS, malaria, kag anos—“pila ka gatos ka milyon ka tawo ang nagakalatnan kada tuig, kag halos 10 milyones ang nagakapatay bangod sini.” Ang pamantalaan nagpaathag: “Sang tungatunga sang ika-20 nga siglo, bisan gani ang madamo nga eksperto nakumbinsi nga ang makalalaton nga mga balatian indi na sa ulihi makaapektar sa madamo nga tawo. Apang, subong nga nangin maathag pa gid sugod sang pagduging sang AIDS, mad cow disease, kag sining karon lang nga foot-and-mouth disease, ang katalagman sang makalalaton nga mga mikrobyo sa tawo kag sapat isa [gihapon] ka mapait nga katunayan. . . . Sa nagkalainlain nga mga duog sa bug-os nga kalibutan, ang makatalagam gid nga mga kagaw kag bakterya wala gid ginadahom nga nagtuhaw.” Samtang ang duna nga kinaiya sang magagmay kaayo nga mga organismo amo sa masami ang kabangdanan, ang mga estilo sa pagkabuhi kag pagginawi sang tawo nangin dugang man nga kabangdanan sang pagluntad kag paglapnag sining nagatuga-balatian nga mga butang.

Relihioso nga Pagpangawat

“Walay sapayan sang estrikto nga kasuguan, ang pagpangawat kag ang pagbaligya ukon pagbakal sing relihioso nga mga butang sa Europa wala nagabuhin,” komentaryo sang Katoliko nga pamantalaan nga La Croix sa Pransia. Ang ginpangawat nga mga butang nagalakip sa mga krus, muwebles, bulawan kag pilak nga mga butang, eskultura, painting, kag bisan gani mga altar. Suno sa International Council of Museums, sining ulihi nga mga tuig 30,000 tubtob 40,000 ka butang ang ginkawat sa Czech Republic, kag kapin sa 88,000 sa Italya. Ang Pransia, nga may 87 ka katedral, amo man ang panguna nga puntariya sang mga kawatan. Sa ulot sang 1907 kag 1996, mga 2,000 ka butang nga ginakabig nga “maragtason nga mga handumanan” ang ginkawat sa relihioso nga mga institusyon sa Pransia, kag kubos sa 10 porsiento sini ang nabawi. Ini nga pagpangawat mabudlay matapna, ilabi na kay ang mga simbahan mahapos sudlon kag masami nga wala ginabantayan sing maayo.

Makatalagam nga Nibel sang Tubig sa London

Sa London, “may gintasok nga mga bomba agod suyupon paguwa ang tubig halin sa idalom nga mahimo magpabaha [sa siudad],” report sang The Economist. Ang tubig sa idalom duta nagtaas karon sing 40 metros antes makatupong sa nibel sang duta sa Trafalgar Square. Sang maaga nga bahin sang katapusan nga siglo sang ang industriya nagkuha sing minilyon ka galon sang tubig, ang tubig sa idalom duta ginabulubanta nga 93 metros na lang karon ang antad sa plasa. Nagataas ini sing mga 3 metros kada tuig kag mahimo makahalit sa riles sang tren sa idalom-duta sang London, sa kinilometro nga mga koryente sini sa idalom-duta, kag sa mga pundasyon sang madamo nga tinukod sini. Ginabulubanta nga mga 50 ka tasok ang dapat himuon. “Ginabulubanta sang Environment Agency nga sa karon mga [50 milyones litros (10 milyones ka galon)] sang tubig kada adlaw ang ginasuyop kag ginabomba paguwa gikan sa idalom sang London,” siling sang magasin, apang ini nga numero magadoble sa sulod sang napulo ka tuig agod mangin malig-on ang kahimtangan.

“Indi Gid Man Pinasahi”

“Karon pa lang kita ginpaubos sing amo sini,” siling sang New Scientist. “Samtang ginapanginbulahan naton ang aton kaugalingon bangod sang importante nga hinimuan nga mahibaluan ang pagsinundanay sang tawhanon nga genome, ang genome mismo nagasugid sa aton nga kita gali indi gid man pinasahi. Napamatud-an nga labaw lamang gali sing lima ka pilo ang kadamuon sang aton mga gene sangsa isa ka bakterya, sing tatlo ka pilo sangsa isa ka ulod kag sing duha ka pilo sangsa isa ka langaw.” Dugang pa, “mga 40 por siento sang aton mga gene ang kaanggid sa mga lago, 60 por siento ang kaanggid sa langaw sa prutas kag 90 por siento ang kaanggid sa giting.” Ang ihibalo sa tawhanon nga genome nagbag-o man sang aton pagtamod sa rasa, siling sang magasin. Ang duha ka indibiduwal mahimo nga pareho sing hitsura kag pareho sing rasa, apang sa genetiko nga pagkahuman mahimo nga mas tuhay gid sila sangsa duha ka indibiduwal sa magkatuhay nga etniko nga grupo. Si Luigi Cavalli-Sforza sang Stanford University nagsiling: “Ang mga kinatuhayan sa ulot sang mga tawo sa isa ka rasa daku kaayo amo nga makahalam-ot hunahunaon nga magkatuhay ang mga rasa—ukon nagaluntad gani.”