Paghangop sa Arthritis

“ANTES MAGTULOG KON GAB-I, GINAHIMUTARAN KO ANG AKON NAGLINUBAG NGA MGA TIIL KAG MGA KAMOT KAG NAGAHIBI AKO.”​—⁠MIDORI, JAPAN.

GINASALOT sang arthritis ang mga tawo sa sulod sang mga siglo. Ang mga mummy sa Egipto nagapamatuod nga ini nga balatian nagaluntad na sang nagligad nga mga siglo. Mahimo gid nga ang manuglagulad nga si Christopher Columbus nagmasakit sini. Kag minilyon karon ang apektado sini. Ano gid ining makapainutil nga balatian?

Ang tinaga nga “arthritis” ginkuha sa Griegong mga tinaga nga nagakahulugan sing “nagabanog  nga mga lutalutahan” kag naangot sa isa ka grupo sang kapin sa 100 ka rayumatiko nga mga balatian kag mga kahimtangan.⁠ * Ini nga mga balatian mahimo nga mag-apektar indi lamang sa mga lutalutahan kundi sa mga maskulo man, mga tul-an, mga lanitlanit, kag mga ligamento nga nagasuporta sa sini. Ang iban nga mga porma sang arthritis makahalit sa imo panit, nasulod nga mga organo, kag bisan gani sa imo mga mata. Talupangdon naton ang duha ka balatian nga masami ginaangot sa arthritis​​—⁠ang rheumatoid arthritis (RA) kag ang osteoarthritis (OA).

Ang Desinyo sang Lutalutahan

Ang lutalutahan amo ang ginatabuan sang duha ka tul-an. Ang synovial nga lutalutahan ginapalibutan sang isa ka matig-a nga kapsula nga nagaamlig kag nagasuporta sa sini. (Tan-awa ang ilustrasyon sa pahina 4.) Ang kapsula sang lutalutahan ginaputos sang synovial nga labut-labut. Ini nga labut-labut nagapatubas sing madanlog nga pluido. Sa sulod sang kapsula sang lutalutahan, ang punta sang duha ka tul-an ginaputos sang isa ka madanlog kag elastiko nga basad nga ginatawag nga kartilago. Nagapugong ini nga magsag-idanay kag magsantikanay ang imo mga tul-an. Ang kartilago nagapanghikot man subong shock absorber, daw hapin ini nga nagaamlig sa punta sang imo mga tul-an, sa amo alangay ang epekto sang puwersa sa imo mga tul-an.

Halimbawa, kon maglakat ikaw, magdalagan, ukon maglumpat, ang pagpamuwersa sang imo mga balikawang kag mga tuhod mahimo nga apat tubtob walo ka pilo sa kabug-aton sang imo lawas! Bisan pa ang daku nga bahin sang puwersa ginabaton sang mga maskulo kag mga lanitlanit, ang kartilago nagabulig sa imo mga tul-an nga maagwanta ini nga puwersa paagi sa pagkupos kaangay sang isa ka espongha.

Rheumatoid Arthritis

Sa kaso sang rheumatoid arthritis (RA), ginaatake sang immune system sang lawas ang iya mga lutalutahan. Sa indi mahibal-an nga rason, madamo nga selula sang dugo​​—⁠lakip ang mga T cell, nga amo ang nagapanguna sa immune system sang lawas​​—⁠ang nagadalidali padulong sa mga lutalutahan. Nagaresulta ini sa paagisod nga kemikal nga mga reaksion nga nagapabanog sa lutalutahan. Ang synovial nga mga selula mahimo indi makontrol nga magadamo, sa amo nagaporma ang tulad-tumor nga basad nga ginatawag nga pannus. Nian, ang pannus nagapatubas sing mahaliton nga mga enzyme nga nagapierde sa kartilago. Ang kadaygan sang mga tul-an mahimo na karon magtapikay, sa amo daw mabudlay na ang paggihogiho​​—⁠kag mabatyagan ang tuman nga kasakit. Ining mahaliton nga proseso nagapahuyang man sa mga ligamento, mga lanitlanit, kag mga maskulo, sa amo nagahuyang man kag nagaliw-as diutay ang lutalutahan, nga sa masami nagaresulta sa paglubag sini. Masami nga apektado sang RA ang mga lutalutahan sa isa lamang ka bahin sang lawas, nagaapektar sa mga bulutkunan, mga tuhod, kag mga tiil. Kapin sa 50 porsiento sang mga indibiduwal nga nasayasat nga may RA ang gintubuan man sing mga bukol-bukol sa idalom sang panit. Ang iban nagmasakit sing anemia kag sing nagamala, nagasakit nga mga mata kag tutunlan. Ang RA nagalakip man sang pagpalamuypoy kag tulad-trangkaso nga mga sintomas, pati na ang hilanat kag nagapalamusog nga mga maskulo.

Wala gid nagapalareho ang RA sa kon ano ang epekto sini, kon san-o ini nagasugod, kag kon ano kadugay. Sa isa ka tawo, ang pagngutngot kag pagpalanig-a mahimo magsugod sing amat-amat sa sulod sang mga semana kag mga tinuig pa gani. Sa isa naman, mahimo nga hinali ini magsugod. Tuhoy sa iban nga mga tawo, ang RA nagadugay sing pila ka bulan kag pagkatapos nagakadula lamang nga wala sing talalupangdon nga halit. Ang iban mahimo makaeksperiensia sing tinion sang nagagrabe nga mga sintomas nga ginatawag nga flare, nga ginasundan sang tinion sang pagkanay sang mga sintomas kag sa sina nagaayo ang ila pamatyag. Kag sa iban nga mga pasyente, ang balatian nagapadayon nga aktibo sa sulod sang madamo nga tinuig, walay untat nga nagapainutil sa ila.

Sin-o ang mahimo nga magmasakit sang RA? “Kinaandan gid ini sa mga babayi nga kuwarentahon pataas ang edad,” siling ni Dr. Michael Schiff.  Apang, nagsiling pa si Schiff nga “mahimo ini mag-apektar sa bisan ano nga edad lakip ang mga kabataan, subong man ang mga lalaki.” Mas daku ang posibilidad nga ang mga paryente sang mga tawo nga may rheumatoid arthritis magamasakit man sini. Ginpakita pa sang pila ka pagtuon nga daku man ang posibilidad sa mga nagapanigarilyo, sobra katambok, kag natughungan sing dugo.

Osteoarthritis

“Ang osteoarthritis,” siling sang Western Journal of Medicine, “sa madamo nga paagi daw kasubong sang panahon​​—⁠yara bisan diin, masami nga indi matalupangdan, kag kon kaisa daku ang mga epekto.” Indi kaangay sang RA, ang osteoarthritis (OA) talagsa lang nagalapta sa iban nga mga bahin sang lawas kundi nagakonsentrar sang iya nagatais nga epekto sa isa ukon pila lamang ka lutalutahan. Samtang ang kartilago amat-amat nga nagakatais, ang mga tul-an nagasugod sa pagsantikanay. Upod sa sini nagatubo ang daw tul-an nga mga siwil-siwil nga ginatawag nga osteophyte. Mahimo may mga cyst nga magaporma, kag ang tul-an sa idalom sini nagadamol kag nagalubag. Ang iban pa nga mga sintomas nagalakip sang nagabukol nga mga buko-buko, nagalinagatok nga mga lutalutahan, kag nagakusog nga mga maskulo, nga may lakip nga pagngutngot, pagpalangusog, kag mabudlay nga paggihogiho.

Sang una, ang OA ginahunahuna nga isa pa ka resulta lamang sang katigulangon. Apang, ginsikway na sang mga eksperto ining madugay na nga pagpati. Ang The American Journal of Medicine nagsiling: “Wala sing ebidensia nga ang isa ka normal nga lutalutahan, kon mabug-atan sang kinaandan lamang nga bug-at, magaluya samtang nagakabuhi ang isa ka tawo.” Ano, kon amo, ang ginabangdan sang osteoarthritis? Ang mga panikasog agod mahangpan ang eksakto nga kabangdanan sini “ginasalot sang baisay,” suno sa Britaniko nga magasin nga The Lancet. Ang iban nga mga imbestigador nagasiling nga ang halit sa isa ka tul-an, subong sang diutay lamang nga mga bali, mahimo una nga matabo. Nian, mahimo ini magresulta sa daw tul-an nga mga siwil-siwil kag pagkatais sang kartilago. Ginahunahuna sang iban nga ang OA nagasugod sa kartilago mismo. Suno sa ila pangatarungan, samtang nagagabok ini kag nagatais, nagadugang ang epekto sang puwersa sa tul-an. Ang mga pagbag-o nga tuga sang balatian nagakatabo samtang nagatinguha ang lawas nga kay-uhon ang nahalitan nga kartilago.

Sin-o ang mahimo magmasakit sang OA? Samtang ang edad lamang mahimo nga indi mangin kabangdanan sang OA, ang pagkadula sang kartilago sa lutalutahan mas masami nga maeksperiensiahan samtang nagatigulang ang isa. Ang iban nga posible magmasakit sini mahimo nagalakip sa mga tawo nga indi normal ang pagtabuay sang ila mga lutalutahan ukon may maluya nga mga maskulo sa mga batiis kag mga paa, indi tupong ang kalabaon sang tiil, ukon liw-as ang taludtod. Ang trauma sa lutalutahan bangod sang isa ka aksidente ukon bangod sang isa ka trabaho nga sobra nga nagagamit sa lutalutahan bangod sang sulit-sulit lamang nga hulag mahimo magaresulta sa osteoarthritis. Sa tion nga magsugod na ang diperensia, ang sobra nga kabug-aton makapalala sa OA.

Si Dr. Tim Spector nagsiling: “Ang osteoarthritis isa ka komplikado nga balatian nga sing pat-od ginatuga sang mga butang sa guwa sang lawas apang palanublion man.” Ang labi na nga madali magbalatian sang OA amo ang kuwarentahon kag tigulang nga mga babayi nga may liwat sini nga balatian. Indi kaangay sang balatian nga osteoporosis, antes mag-atake ang OA ang bone density mataas sa baylo nga manubo. Ginasambit man sang pila ka manugpanalawsaw ang halit sang mga free radical kag ang kakulang sa bitamina C kag D subong mga kabangdanan.

Pagbulong

Ang pagbulong sa arthritis masami nga nagadalahig sing isa ka kombinasyon sang bulong,  ehersisyo, kag pagbag-o sa estilo sang pagkabuhi. Mahimo ipahimo sang isa ka pisikal nga terapista ang isa ka makabulong nga programa sa pag-ehersisyo. Mahimo ini maglakip sang lainlain nga ehersisyo, isometric, aerobic, kag isotonic ukon paghuluhakwat sing mabulubug-at nga mga butang nga pang-ehersisyo. Napamatud-an ini nga nakabulig sa pagpakanay sa madamo nga sintomas lakip ang pagngutngot kag pagbanog sang mga lutalutahan, pagpalamuypoy, pagpalangluya, kag kapung-aw. Ang mga benepisyo sang ehersisyo makita bisan sa mga tigulang na gid. Malimitehan man sang ehersisyo ang pagkadula sang bone density. Nagasiling man ang iban nga ang nanuhaytuhay nga mga porma sang mainit kag mabugnaw nga terapiya kag ang acupuncture nakapahaganhagan sang pagpalanakit.⁠ *

Bangod daku ang mabuhin sang pagniwang sa pagngutngot sang lutalutahan, mahimo gid nga ang pagkaon isa ka panguna nga butang agod malandas ang arthritis. Nagsiling man ang iban nga ang kalan-on nga dagaya sa calcium subong sang malagtom, berde nga mga utanon nga dahon, preska nga mga prutas, kag ang mga isda sa manubo-temperatura nga tubig nga dagaya sa omega-3 fatty acid​​—⁠kag ang kalan-on nga nagalimite sang naproseso nga mga pagkaon kag saturated fat (mabudlay tunawon nga tambok)​—⁠indi lamang makapaniwang kundi makabuhin man sang pagngutngot. Paano? Nagasiling ang iban nga ginapunggan sini nga pagkaon ang pagpalamanog. May nagasiling man nga ang mga pagkaon nga nagalikaw sa karne, mga produkto sang gatas, trigo, kag mga utanon sang nightshade family, subong sang kamatis, patatas, katumbal, kag talong, nangin epektibo man para sa iban.

Sa pila ka kaso ginarekomendar ang operasyon nga ginatawag nga arthroscopy. Ang isa ka instrumento ginapasulod sa lutalutahan mismo, agod makuha sang manugbusbos ang synovial nga basad nga nagapatubas sang nagapanghalit nga mga enzyme. Apang, limitado lamang ang pagkaepektibo sini nga paagi kay masami nga nagabalik liwat ang pagpalamanog. Ang mas mabudlay nga paagi amo ang joint arthroplasty, diin ang bug-os nga lutalutahan  (masami ang balikawang ukon tuhod) ginaislan sing artipisyal. Ang resulta sini nga operasyon nagadugay sing 10 pa 15 ka tuig kag masami nga epektibo gid sa pagdula sang pagngutngot.

Sining karon lang, gintilawan sang mga doktor ang haganhagan lamang nga mga pagbulong, subong sang viscosupplementation, diin direkta nga ginaindyeksionan sing hyaluronic fluid ang lutalutahan. Masami ini ginahimo sa tuhod. Ang pag-indyeksion sing mga sustansia nga nagaresulta sa pagkay-o sa kartilago (chondroprotective nga mga sustansia) may yara man kadalag-an sa pila ka kasangkaron, suno sa pila ka pagtuon sa Europa.

Bisan pa wala sing natukiban nga makabulong gid sa arthritis, madamo nga bulong ang makapahaganhagan sang pagngutngot kag pagpalamanog, kag ang iban nagahatag sing paglaum nga pahinayon ang paglala sang balatian. Ang mga analgesic, ukon pangtapna sa ngutngot, subong man ang corticosteroid therapy, ang wala steroid nga bulong batok sa pagpalamanog (NSAID), ang nagaepekto sa balatian nga bulong batok sa rayuma (DMARD), ang immunosuppressant, ang biologic response modifier, kag ang mga bulong nga henetiko nga ginhimo agod magpasilabot sa reaksion sang immune system bahin tanan sang mga terapiya nga ginagamit agod maghatag sing alibyo gikan sa makapaluya nga mga sintomas sang arthritis. Apang, may daku nga bayad ang alibyo, kay ini tanan nga sahi sang bulong makatuga sing serioso nga mga epekto. Ang pagtimbangtimbang sa posible nga mga benepisyo kag mga katalagman isa ka hangkat para sa pasyente kag sa doktor.

Paano ang iban nga nag-antos sang makahalalit nga mga epekto sang arthritis nakalandas sining masakit nga balatian?

[Mga nota]

[Blurb sa pahina 6]

ANG SOBRA NGA KATAMBUKON, PAGPANIGARILYO, KAG PAGPATUGHONG SING DUGO MAHIMO MAGAPADUGANG SANG RISGO NGA MAGMASAKIT ANG ISA SANG RHEUMATOID ARTHRITIS

[Kahon/Retrato sa pahina 8]

TAL-US NGA MGA TERAPIYA

Ang iban nga makabulong nga mga sustansia ginapatihan nga mas walay peligro, kag mas diutay ang malain nga epekto, sangsa tradisyonal nga mga pagbulong. Lakip sa sini amo ang oral type II collagen, nga suno sa pila ka manugpanalawsaw nakatigayon sing kadalag-an sa pagbuhin sang palamanog sa lutalutahan kag sang pagngutngot bangod sang rheumatoid arthritis (RA). Paano? Paagi sa pagpugong sa nagapabanog kag nagapanghalit nga mga cytokine, nga amo ang interleukin-1 kag tumor necrosis factor α. Ang pila ka natural nga sustansia nagpakita man kuno sing pila ka ikasarang sa pagpugong sa sini man nga nagapanghalit nga mga elemento. Nagalakip ini sa bitamina E, bitamina C, niacinamide, mga fish oil nga dagaya sa eicosapentaenoic acid kag gammalinolenic acid, lana sang liso sang borage, kag lana sang evening primrose. Sa China, ang Tripterygium wilfordii Hook F, isa ka tanom nga bulong, ginagamit sing tinuig na. Suno sa report, daw madinalag-on ini sa pagbuhin sa mga epekto sang RA.

 [Diagram sa pahina 4, 5]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

MAPAGROS NGA LUTALUTAHAN

BURSA

MASKULO

KARTILAGO

LANITLANIT

KAPSULA SANG LUTALUTAHAN

SYNOVIAL NGA LABUT-LABUT

SYNOVIAL NGA PLUIDO

TUL-AN

LUTALUTAHAN NGA MAY RHEUMATOID ARTHRITIS

NADULA NGA ESPASYO

NAPIERDE NGA TUL-AN KAG KARTILAGO

NAGABANOG NGA SYNOVIAL NGA LABUT-LABUT

LUTALUTAHAN NGA MAY OSTEOARTHRITIS

LUGAK NGA MGA PARTIKULO SANG KARTILAGO

NAPIERDE NGA KARTILAGO

DAW TUL-AN NGA SIWIL-SIWIL

[Credit Line]

Source: Arthritis Foundation

[Mga retrato sa pahina 7]

Ang arthritis mahimo mag-atake sa mga tawo bisan ano man ang edad

[Mga retrato sa pahina 8]

Ang isa ka programa sang ehersisyo kag nagakaigo nga pagkaon makahatag sing pila ka alibyo