Pagpangita sing mga Dolpin sa New Zealand

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA NEW ZEALAND

 “AMO lamang ini ang tinuga nga nagahigugma sa tawo bisan wala sing rason,” sulat sang Griego nga manunulat nga si Plutarch. Ano ang iya ginpatuhuyan? Wala na sing iban kundi ang dolpin, isa ka mamalya nga malapit sa pamilya sang mga balyena.

Suno sa The World Book Encyclopedia, “madamo nga mga sientipiko ang nagapati nga ang mga dolpin lakip sa labing maalam nga mga sapat, upod sa mga amu kag mga ido.” Apang, subong sa nasambit ni Plutarch, wala nagapalapit ang mga dolpin sa tawo bangod lamang sa pagkaon. Sa kabaliskaran, madamo sa ila ang basta nanamian lang makig-upod sa aton. “Bisan mahimo nga indi man gid kinahanglanon sang dolpin ang tawo,” siling sang libro nga Mysteries of the Deep, “mausisaon ini kag daw nalipay gid sa pagtan-aw sa aton mga hulag pareho sang nabatyagan naton kon nagatan-aw sa iya.” Sa 32 ka sahi sang dolpin sa dagat, 4 ang nagapuyo sa New Zealand: ang common nga dolpin, bottle-nosed nga dolpin, dusky nga dolpin, kag ang pinakagamay sa kalibutan​​—⁠ang Hector nga dolpin.⁠ *

Madamo sing dolpin sa Bay of Islands, isa ka matahom nga baybayon sa New Zealand. Luyag namon magbisita, gani nagbiyahe kami paagi sa sakayan gikan sa banwa sang Russell. Ang amon giya nagsugid sa amon nga luwas sa bottle-nosed kag common nga mga dolpin, basi makakita pa kami sing killer whale kag pilot whale​​—⁠pareho nga paryente sing dolpin. Nagpanugda sia nga agod mahibaluan kon diin sila, dapat namon bantayan ang pagpiswit sang tubig gikan sa buho sang ila ulo ukon ang pag-ulhot sang ila sirik. “Kon kaisa,” siling niya, “sila pa ang una nga makakita sa amon!”

Paglangoy Upod sa mga Dolpin

Sa gilayon, ang dalagku kag maitom nga bottle-nosed nga mga dolpin​​—⁠nga tubtob 4 metros ang kalabaon​​—⁠nagbutwa sa atubangan namon, ang ila mga sirik masulhay nga nagakurit sa mga balod. Samtang nagahampang, nagapadala sila sa kusog sang balod gikan sa sakayan. Nagdulog ang sakayan, kag ang giya kag ako mahalungon nga naglumpat sa madalom, berde nga tubig, sa diin ang ilahas nga mga dolpin nagtugot sa amon nga maglangoy upod sa ila.

Napalibutan sing mga sirik kag indi makahibalo kon diin ang una nga tulukon, nagginhawa ako sing madalom nga di-mapahamtang sa kahangawa nga nagtulok sa abuabuhon nga mga butang nga nagagiho sa idalom nakon. Isa ka dolpin ang nagbutwa gikan sa kadadalman agod usisaon ako kag nian nagtakilid, nga ginapakita sa akon ang iya puti nga tiyan. Bisan ang mga dolpin malayo, ang ila sonar nga panihol mabatian sa gihapon. Daw sa wala ginasapak ang akon pagtinguha  nga ilugon ang ila pagpanihol, nagpalagyo ang mga dolpin kag nian nagbutwa liwat kag padayon nga naglibotlibot.

Pagpangisda kag Paghampang

Sang nagtakas na kami, ginsundan sang sakayan ang mga dolpin sa isa ka naligwin nga look. Didto namon nakita ang indi maisip nga dolpin​​—⁠nagalinumpat kag nagatinamsak bisan diin! Sa pagkamatuod, nagapangisda gali sila. Ang ila panguna nga pagkaon amo ang lukos, isda, kasag, kag pasayan. Nasaksihan pa gani namon ang daw isa ka pagtudlo kon paano mangisda. Ang iloy daw nagaparalisar sa isa ka magamay nga isda paagi sa iya sonar, kag ang bata daw nagatinguha sa pagdakop sini paagi sa paghampak sini sang iya ikog. Daw kinahanglan pa sang bata ang dugang nga paghanas!

Ginahinguyang sang mga dolpin ang daku nila nga tion sa adlaw sa paghampang kag sa sosyal nga pagpakig-upod. Ang isa naglabay, nga ginapakita ang pila ka lumot sa sirik sini. Ginpaathag sang amon giya nga ang lumot isa ka paborito nga hampanganan sang mga dolpin. Ginabutang nila ini sa sirik ukon sa sungad kag hampangan ini sa malawig nga tion. Kon matapos na ang isa, iban naman ang mahampang sini.

‘Mga Retrato nga Ginalaragway sang Tunog’

Agod “makita” sing sibu ang ila palibot sa idalom tubig, ang mga dolpin nagagamit sang echolocation, ukon sonar, nga sistema, nga nagapanghikot kaangay sang ultrasound scan. Ang mga dolpin nagapaguwa sing tunog, kag ang mga “retrato” nga ila mabaton nagabulig sa ila sa pagpangita sing pagkaon kag iban pa nga butang nga makapainteres​​—⁠lakip sa aton. Ang mga dolpin nagakomunikar sa kada isa paagi sa matagsing nga pagpanihol​​—⁠nagapaalinton sing mga tunog nga pulo ka pilo ang katagsingon kag apat kag tunga ang kadasigon sangsa hambal sang tawo. Sa baylo nga maggamit sing isa ka lenguahe nga kaangay sa aton, ang mga dolpin daw nagahimo sing ‘mga retrato nga ginalaragway sang tunog.’

Maathag nga madamo pa kita sang matun-an tuhoy sa mga dolpin. Ayhan sa pila ka adlaw mahangpan gid naton sila sing bug-os​​—⁠kon paano sila nagahunahuna kag kon ano ang ginahunahuna nila tuhoy sa aton. Puno sing kahangawa kag pagpalangga, ginbiyaan namon sa mga dolpin ining matahom nga look, upod ang magal-om sini nga mga pil-as kag puti sing balas nga baybayon. May nabag-o kami nga pagtahod sa sining mga tinuga kag daku pa nga kapunaw sa ila Manunuga.​​—⁠Bugna 4:⁠11.

[Nota]

 [Kahon/Retrato sa pahina 18, 19]

Pagpadaku sa Bata

Ang mga dolpin indi isda kundi mamalya. Sa amo, ang lapsag nga dolpin nagakabuhi sa gatas nga gikan sa lawas sang iloy sini. Pagkatapos sing tatlo-ka-tuig nga pagpatiti sini sang iloy, tudluan niya ang iya bata kon ano ang dapat sini mahibaluan agod mabuhi. Halimbawa, tudluan niya ini kon paano gamiton ang echolocation, ukon sonar, nga sistema sini, nga lakip ang talalupangdon nga “tanda” nga sa sini tapuson niya ang kada “dinalan.” Tudluan man niya ini kon paano mangisda, paano makighirop, kag kon paano makig-angot sa iban nga dolpin.

Ang lapsag nga dolpin ginabun-ag nga una ikog, nga napilo ini sa sulod sang iloy. Makita sa bag-ong bun-ag ang mga linya nga patindog, nga nagapakita kon diin ini napilo sa taguangkan. Ang bata nagatiti samtang nagalangoy, kag pirme ini malapit sa iya iloy nga nagapadala sa sulog sang iya paglangoy.

[Credit Line]

© Jeffrey L. Rotman/CORBIS

[Mapa sa pahina 19]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

NEW ZEALAND

Bay of Islands

[Retrato sa pahina 17]

Bottle-nosed nga dolpin

[Credit Line]

© Jeff Rotman

[Retrato sa pahina 17]

Hector nga dolpin

[Credit Line]

Photo by Zoe Battersby

[Retrato sa pahina 18]

Dusky nga dolpin

[Credit Line]

Mark Jones

[Retrato sa pahina 18]

Common nga mga dolpin

[Credit Line]

© R.E. Barber/Visuals Unlimited