Alta Presyon—Pagtapna kag Pagkontrol

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA BRAZIL

KINULBAAN si Marian! Sing walay palatandaan, ginsunggo sia sing tuman. “Abi ko mapatay na ako,” hinumdom niya. Ginsugiran si Marian sang doktor nga ginsunggo sia bangod sang alta presyon (arterial hypertension). “Apang maayo ang akon pamatyag,” sabat ni Marian. “Madamo nga tawo ang wala hinalung-ong nga may alta presyon gali sila bangod wala sila sing mga sintomas,” sabat niya.

Kamusta ang presyon sang imo dugo? Mahimo ka bala maalta presyon sa ulihi bangod sang imo pagsinalayo sa karon? Ano ang himuon mo agod indi ka maalta presyon?⁠ *

Ang presyon sang dugo amo ang puwersa sang dugo sa ugat nga ginailigan sang dugo (blood vessel). Matakus ini paagi sa paggamit sing nagahabok nga goma nga cuff, nga ginabugkos sa butkon kag ginaangot sa aparato nga nagarekord sang presyon. Duha ka reading ang matigayon. Halimbawa: 120/80. Ang una nga numero ginatawag nga systolic blood pressure bangod ginapakita sini ang presyon sang dugo sa tion nga nagapitik ang tagipusuon (systole), kag ang ikaduha nga numero ginatawag nga diastolic bangod ginapakita sini ang presyon sang dugo samtang nagarelaks ang tagipusuon (diastole). Ang presyon sang dugo ginatakus sa milimetro sang merkuryo, kag ginaklasipikar sang mga manugbulong ang mga pasyente subong nga may alta presyon kon ang presyon sang ila dugo mataas sa 140/90.

Ano ang kabangdanan nga nagataas ang presyon sang dugo? Handurawa nga nagapamunyag ka sang imo hardin. Paagi sa pag-abri sa gripo ukon sa pagpagamay sa guluwaan-tubig, ginapabaskog mo ang puwersa sang tubig. Amo man sini ang nagakatabo sa presyon sang dugo: Ang pagpabaskog sa nagailig nga dugo ukon pagpagamay sa ugat nga ginailigan sini nagapaalta presyon. Paano nagakahanabo ang alta presyon? Madamo nga kabangdanan ang nadalahig.

Mga Kabangdanan nga Indi Mo Makontrol

Natukiban sang mga manugpanalawsaw nga kon ang isa ka tawo may mga paryente nga may alta presyon, daku ang tsansa nga maalta presyon man sia. Ginapakita sang estadistika nga mas madali maalta presyon ang identical (halin sa isa ka itlog) nga kapid sangsa fraternal (halin sa duha ka itlog) nga kapid. Ginasambit sang isa ka pagtuon ang “pagpangita sa mga gene nga ginatunaan sang alta presyon,” ang tanan sini magapamatuod sang pagluntad sang isa ka napanubli nga bahin nga nagapaalta presyon. Mas madali man maalta presyon ang mga may edad kag mga itom nga kalalakin-an.

Mga Kabangdanan nga Sarang Mo Makontrol

Halungi ang imo ginakaon! Ang asin (sodium) nagapaalta presyon sa iban nga mga tawo, ilabi na sa mga may diabetes, mga may malubha nga alta presyon, mga tigulang, kag sa iban nga mga itom. Ang sobra nga tambok sa dugo nagapasupot sang kolesterol sa ugat (atherosclerosis), sa amo nagapakitid sa sini kag nagapaalta presyon. Ang mga tawo nga nagabug-at sing sobra sa  30 porsiento sang ila normal nga kabug-aton sa lawas mahimo maalta presyon. Ginapakita sang mga pagtuon nga ang pagkaon sing madamo nga potassium kag calcium nagapanubo sang presyon sang dugo.

Ang pagpanigarilyo ginatunaan sang atherosclerosis, diabetes, atake sa tagipusuon, kag stroke. Bangod sini, ang pagpanigarilyo kag alta presyon makatalagam nga kombinasyon nga nagaresulta sa balatian sa tagipusuon. Bisan pa nagasumpakilay ang ebidensia, ang caffeine​—⁠sa kape, tsa, kag ilimnon nga kola​—⁠kag ang emosyonal kag pisikal nga kahuol nagapaalta presyon. Isa pa, nahibaluan sang mga sientipiko nga ang madamo ukon madugay nga pag-inom sing alkohol kag ang kakulang sing pisikal nga aktibidad nagapaalta presyon.

Makapapagros nga Pagsinalayo

Indi nagakaigo nga hulaton pa nga maalta presyon antes maghimo sing positibo nga mga tikang. Ang makapapagros nga pagsinalayo dapat kabalak-an sugod sa pagkabata. Ang paghalong sa karon magaresulta sa mas maayo nga pagkabuhi sa palaabuton.

Ang Third Brazilian Consensus on Arterial Hypertension nagahatag sing mga pagbag-o sa pagsinalayo nga nagapanubo sang presyon sang dugo. Mapuslanon ini nga giya para sa mga may mataas ukon normal nga presyon sang dugo.

Para sa mga sobra katambok, ginarekomendar sang mga manugpanalawsaw ang balanse kag manubo-sing-kalori nga pagkaon, ginalikawan ang madasig magpaniwang nga mga pagkaon, samtang may programa sang haganhagan nga pisikal nga ehersisyo. Ginapanugda nila nga indi maglampas sa anom ka gramo ukon isa ka kutsarita nga asin ang kaunon kada adlaw.⁠ * Nagakahulugan ini sang paggamit sing pinakadiutay nga asin kon nagaluto, subong man ang ginakaon nga mga de-lata nga pagkaon, cold cut (salami, hamon, soriso, kag iban pa), kag ginpaasuhan nga mga pagkaon (smoked food). Mabuhinan man ang ginakaon nga asin kon indi na maggamit sing dugang pa nga asin sa tion sang pagkaon kag kon tan-awon mo ang putos sang naproseso nga mga pagkaon agod mahibaluan kon ano ka damo nga asin ang gindugang.

Ginpanugda man sang Brazilian Consensus ang pagkaon sing dugang nga potassium bangod mahimo ini nga “pangontra sa alta presyon.” Bangod sini, ang makapapagros nga pagkaon dapat  maglakip sang “mga kalan-on nga diutay sing asin kag madamo sing potassium,” subong sang balatong, berde nga mga utanon, saging, melon, carrot, beet, kamatis, kag kahil. Ang haganhagan nga pag-inom sing alkohol importante man. Ginapakita sang iban nga mga manugpanalawsaw nga ang mga kalalakin-an nga may alta presyon indi dapat mag-inom sing kapin sa 30 ka mililitro nga alkohol kada adlaw; kag ang kababayin-an ukon ang mga maniwang indi dapat mag-inom sing kapin sa 15 ka mililitro.⁠ *

Ang Brazilian Consensus naghinakop nga ang regular nga ehersisyo nagapanubo sang presyon sang dugo kag sa amo nagabuhin sang katalagman nga maalta presyon. Ang haganhagan nga pag-aerobic, subong sang paglakat, pagbisikleta, kag paglangoy, sa sulod sang 30 tubtob 45 minutos, tatlo tubtob lima ka beses sa isa ka semana makabulig.⁠ * Ang iban pa nga mga butang nga kinahanglan para sa mas makapapagros nga pagsinalayo amo ang pag-untat sa pagpanigarilyo, pagkontrol sa tambok sa dugo (kolesterol kag triglyceride) kag sa diabetes, pagtigayon sing nagakaigo nga calcium kag magnesium, kag pagkontrol sa pisikal kag emosyonal nga kahuol. Ang iban nga mga bulong nagapaalta presyon, subong sang mga bulong sa kataro, antacid nga may madamo nga sodium, mga pangpahaganhagan sa gana, kag may caffeine nga mga bulong para sa migraine.

Sa pagkamatuod, kon may alta presyon ka, ang imo doktor amo gid ang pinakamaayo nga makalaygay sa imo kon ano ang imo kaunon kag himuon, suno sa imo kaugalingon nga kinahanglanon. Apang, bisan ano man ang imo kahimtangan, ang makapapagros nga pagsinalayo kutob sa pagkabata pirme mapuslanon, indi lamang sa mga may alta presyon kundi sa tanan nga katapo sang pamilya. Dapat bag-uhon ni Marian, nga ginsambit sa pamuno sining artikulo, ang iya pagsinalayo. Nagainom sia karon sing bulong kag nagakabuhi sing normal walay sapayan sang iya problema sa lawas. Kamusta ka? Samtang ginahulat mo ang tion nga ang kabuhi sang tanan nga tawo mangin mapagros kag “wala sing pumuluyo nga magasiling: ‘Nagamasakit ako,’ ” hupti nga kontrolado ang imo presyon sang dugo!​—⁠Isaias 33:24.

[Mga nota]

[Kahon sa pahina 18]

PAGPAKIGBATO SA ALTA PRESYON

1. Mga Tikang nga Makabulig sa Pagkontrol sa Alta Presyon

• Magpaniwang

• Buhini ang ginakaon nga asin

• Dugangi ang ginakaon nga potassium

• Buhini ang ginainom nga alkohol

• Pirme mag-ehersisyo

2. Iban Pa nga mga Tikang nga Makabulig sa Pagkontrol sa Alta Presyon

• Mga suplemento nga calcium kag magnesium

• Mga utanon nga madamo sing uganot

• Terapiya kontra sa kahuol

3. May Kaangtanan nga mga Tikang

• Untati ang pagpanigarilyo

• Kontrola ang kolesterol

• Kontrola ang diabetes

• Likawi ang mga bulong nga nagapaalta presyon

[Credit Line]

Ginkuha sa Third Brazilian Consensus on Arterial Hypertension​—⁠Revista Brasileira de Clínica & Terapêutica.

[Mga retrato sa pahina 19]

Ang regular nga pag-ehersisyo kag makapapagros nga pagkaon nagabulig sa pagtapna kag sa pagkontrol sa alta presyon