Pag-usisa sa Linog

“NAANAD NA KITA SA PAGPUYO SA MALIG-ON NGA DUTA AMO NGA KON MAGTAY-UG INI NAGASALANGISAG KITA.”—“THE VIOLENT EARTH.”

“ANG mga linog isa sang labing malaglagon kag labing mabaskog nga mga puwersa sang kinaugali,” siling sang The World Book Encyclopedia. Ini nga pinamulong indi pagpasobra, kay ang enerhiya nga ginapaguwa sang isa ka mabaskog kaayo nga linog mahimo nga 10,000 ka pilo ang kabaskugon sangsa ginpaguwa sang nahauna nga bomba atomika! Dugang sa kakugmat amo ang katunayan nga ang mga linog mahimo matabo sa bisan ano nga klima, sa bisan ano nga panahon, kag sa bisan ano nga oras sang adlaw. Kag bisan pa ang mga sientipiko mahimo nga may pila ka ideya kon diin mahimo matabo ang mabaskog nga mga linog, indi nila mapat-od kon san-o ini matabo.

Ang linog nagakatabo kon ang dalagku nga mga bato nagabag-o sing posisyon sa idalom sang kadaygan sang duta. Ini nga pagbag-o sing posisyon padayon nga nagakatabo. Sa masami, ang resulta nga mga pagtay-ug ukon seismic wave indi tanto ka baskog amo nga indi ini mabatyagan sa kadaygan sang duta, apang mahimo ini mamutikan kag marekord sang isa ka seismograph. * Sa iban pa nga mga hitabo, ang tuman nga kadamuon sang dalagku nga mga bato nagakabuka kag ang tuman nga pagbag-o sing posisyon nagakatabo nga nagapatay-ug sing mabaskog sa kadaygan.

Apang ngaa may dalayon nga paghulag sa crust sang duta? “Ang paathag masapwan sa plate tectonics, isa ka ideya nga nagpabag-o sing bug-os sang panghunahuna sa mga siensia tuhoy sa Duta,” siling sang National Earthquake Information Center (NEIC). “Nahibaluan na naton nga may pito ka dalagku nga crustal plate, nga ginbahinbahin sa pila ka magamay nga plate,” siling pa sang NEIC, “ang tanan nagahulag sing dalayon may kaangtanan sa isa kag isa, sa kadasigon nga halin sa 10 tubtob 130 milimetros [tatlo ka ikawalo nga bahin sang isa ka pulgada tubtob lima ka pulgada] kada tuig.” Ang kalabanan nga mga linog, siling sang NEIC, limitado lamang sa makitid nga mga belt ukon duog nga amo ang mga dulunan sang mga plate. Diri sini mahimo matabo ang 90 porsiento sang mabaskog nga mga linog.

Kadakuon kag Kabaskugon

Ang linog mahimo takson paagi sa kadakuon ukon kabaskugon sini. Gin-imbento ni Charles Richter sang katuigan 1930 ang talaksan para sa kadakuon sang mga linog. Samtang nagadamo ang mga  estasyon sang seismograph, ginhimo ang bag-o nga mga talaksan pasad sa ideya ni Richter. Ang ginatawag nga moment magnitude scale, halimbawa, nagatakus sang enerhiya nga ginapaguwa sa ginahalinan sang linog.

Sa pagkamatuod, ini nga talaksan wala pirme nagapakita sang kadakuon sang halit nga tuga sang isa ka linog. Binagbinaga ang isa ka linog sa naaminhan nga Bolivia sang Hunyo 1994, nga nagatakus sing 8.2, kag nagpatay kuno sa lima ka tawo lamang. Apang, ang linog sa Tangshan, China, sang 1976—nga nagatakus sing mas kubos nga 8.0—nagpatay sa ginatos ka libo!

Kabaliskaran sa kadakuon, ginapakita sang narehistro nga kabaskugon ang mga epekto sang isa ka linog sa mga tawo, mga tinukod, kag palibot. Mas ginalaragway sini ang kalubha sang epekto sang linog sa mga tawo. Kay man, ang mga pagtay-ug lamang masami nga wala nagahalit sa mga tawo. Sa baylo, ang nagakarusdak nga mga pader, nagalupok nga mga tubo sang gas ukon linya sang koryente, nagakahulog nga mga butang, kag iban pa amo ang ginabangdan sang kalabanan nga kahalitan kag kamatayon.

Ang isa ka tulumuron sang mga seismologo amo ang paghatag sing maaga nga mga paandam tuhoy sa linog. Isa ka digital program nga ginatawag Advanced Seismic Research and Monitoring System ang ginhimo. Suno sa report sang CNN, ini nga sistema—upod ang mas madasig nga pagtigayon sing impormasyon kag mas epektibo nga software application—magabulig sa mga opisyales nga “halos mahibaluan sa gilayon ang mga duog diin natabo ang pinakamabaskog nga pagtay-ug bangod sang linog.” Ini naman magapahapos sang pagpadala sing bulig sang mga awtoridad sa nahalitan nga mga duog.

Maathag nga ang pagpangandam sa isa ka linog makabuhin sing mga kahalitan, makapadiutay sing halit sa propriedad kag—sing labi ka importante—makaluwas sing mga kabuhi. Apang, ang mga linog padayon nga nagakatabo. Gani nagautwas ang pamangkot: Paano nabuligan ang mga tawo sa paglandas sa mga epekto sini?

[Nota]

[Tsart sa pahina 5]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

Daw Ano Ka Damo Nga mga Linog?

Paglaragway Takus Promedyo Kada Tuig

Daku 8 kag pataas 1

Makusog 7-7.9 18

Mabaskog 6-6.9 120

Hagan-hagan 5-5.9 800

Indi Tanto ka Baskog 4-4.9 6,200*

Mahinay 3-3.9 49,000*

Tuman Kahinay <3.0 Nagatakus sing 2-3:

mga 1,000 sa isa ka adlaw

Nagatakus sing 1-2:

mga 8,000 sa isa ka adlaw

* Ginbulubanta.

[Credit Line]

Ginkuhaan: National Earthquake Information Center

Sa pahanugot sang USGS/National Earthquake Information Center, USA

[Picture Credit Line sa pahina 5]

Seismogram sa pahina 4 kag 5: Figure courtesy of the Berkeley Seismological Laboratory