Isa ka Siglo sang Kasingki

NAGPATI si Alfred Nobel nga mahuptan ang paghidait kon ang mga pungsod nagapanag-iya sing makamamatay nga mga hinganiban. Kay man, madali magtingob ang mga pungsod kag maglaglag sing makangilidlis sa bisan sin-o nga manugsalakay. “Mangin puwersa ini nga magapaimposible sa inaway,” sulat niya. Suno sa pagtamod ni Nobel, wala sing makatarunganon nga pungsod ang magasugod sang inaway kon makahalapay sa iya mismo ang resulta sini. Apang ano ang ginpakita sang nagligad nga siglo?

Wala pa sing 20 ka tuig sa tapos mapatay si Nobel, nagdabdab ang Bug-os Kalibutan nga Inaway I. Gingamit sa sini nga inaway ang bag-ong makamamatay nga mga hinganiban, lakip ang mga machine gun, poison gas, flamethrowers, tangke de guerra, eroplano, kag submarino. Halos napulo ka milyon ka soldado ang napatay, kag kapin sa doble sina nga kadamuon ang napilasan. Bangod sang kapintas sang Bug-os Kalibutan nga Inaway I, nagbalik ang interes sa paghidait. Nagdul-ong ini sa pagtukod sang Liga de Nasyones. Si Presidente Woodrow Wilson sang Estados Unidos, nga bantog nga nagsuporta sini nga kausa, ang nagdaug sang Nobel Peace Prize sang 1919.

Apang, ang bisan ano nga paglaum nga madula sing permanente ang inaway napaslawan sang nagdabdab ang Bug-os Kalibutan nga Inaway II sang 1939. Sa madamong bahin kapin pa ini ka makasiligni  sangsa Bug-os Kalibutan nga Inaway I. Sa tion sini nga inaway ginpasangkad ni Adolf Hitler ang pabrika ni Nobel sa Krümmel nga mangin isa sang pinakadaku nga pabrika sang mga hinganiban sa Alemanya, nga may kapin sa 9,000 ka empleyado. Nian, sang matapos ang inaway, ang pabrika ni Nobel ginlaglag sing bug-os sang ginsalakay ini sang mga eroplano sang mga Alyado nga naghulog sing kapin sa isa ka libo ka bomba. Makahalam-ot nga ginhimo ining mga bomba sa bulig sang mga imbension mismo ni Nobel.

Naeksperiensiahan sang nagsunod nga siglo sa tapos mapatay si Nobel indi lamang ang duha ka inaway sa bug-os nga kalibutan kundi ang di-maisip magagmay man nga mga inaway. Nagdamo ang mga hinganiban sa sini nga tion, kag ang iban sini nangin kapin ka makakulugmat. Binagbinaga ang pila sang mga hinganiban sa militar nga nangin prominente sa mga dekada sa tapos mapatay si Nobel.

Magagmay nga mga armas. Nagalakip ini sang mga pusil, riple, granada, machine gun, mortar, kag iban pa madaladala nga mga armas. Ang magagmay nga mga armas barato, madali mentinahon, kag mas mahapos gamiton.

Ini bala nga mga armas​—⁠kag ang katalagman nga ginadala sini sa mga sibilyan⁠​—⁠​nagtapna sa mga inaway? Wala gid! Sa Bulletin of the Atomic Scientists, si Michael Klare nagsulat nga ang magagmay nga mga armas nangin “panguna nga instrumento sa inaway sa madamo gid nga inaway sa tapos sang Cold War.” Sa pagkamatuod, tubtob 90 porsiento sang napatay sa mga inaway sining karon lang ang bangod sa magagmay nga mga armas. Kapin sa apat ka milyon nga tawo ang napatay sa sini nga mga armas sang katuigan 1990 lamang. Sa madamo nga kaso, ang magagmay nga mga armas ginagamit sang mga pamatan-on nga wala mahanas sa militar kag daw sa wala lang sa ila kon malapas nila ang mga pagsulundan sa inaway.

Nalubong nga mga bomba. Sa hingapusan sang ika-20 nga siglo, mga 70 ka tawo sa promedyo ang nangin inutil ukon napatay bangod sang nalubong nga mga bomba kada adlaw! Kalabanan sa ila mga sibilyan, indi mga soldado. Sa masami, ginagamit ang nalubong nga mga bomba, indi sa pagpatay, kundi sa pagbalda kag pagpahadlok kag pagpakugmat sa makaeksperiensia sang mapintas nga halit sini.

Matuod, daku nga panikasog ang ginhimo sining nagligad lang nga mga tuig agod panguhaon ining mga bomba. Apang nagasiling ang iban nga sa tagsa ka makuha nga bomba, 20 pa ang ginalubong kag mahimo nga may 60 milyones ka nalubong nga mga bomba sa bug-os nga kalibutan. Ang kamatuoran nga  indi mahibaluan sang nalubong nga mga bomba ang kinatuhayan sang lapak sang soldado sa iya sang bata nga nagahampang sa latagon wala nakapugong sa paghimo kag paggamit sining makakulugmat nga mga hinganiban.

Nuklear nga mga hinganiban. Bangod sang pag-imbento sa nuklear nga mga hinganiban, sa nahauna nga tion sarang malaglag ang bug-os nga siudad sa pila lang ka segundo, nga wala gid sing away sa ulot sang mga soldado. Halimbawa, binagbinaga ang makasiligni nga kalaglagan nga nagresulta sang ginhulog ang mga bomba atomika sa Hiroshima kag Nagasaki sang 1945. Nabulag ang iban nga mga tawo sang grabe nga kasanag. Nahiluan ang iban sang radiasyon. Madamo ang napatay tungod sa kalayo kag init. Ang kabug-usan nga napatay sa sining duha ka siudad ginbanabana nga halos 300,000!

Siempre pa, magapangatarungan ang iban nga bangod sang pagpamomba sa sini nga mga siudad nalikawan ang madamong kamatayon nga mahimo kuntani matabo kon nagpadayon ang inaway nga wala nagagamit sing nuklear nga mga hinganiban. Walay sapayan sini, bangod nakibang sa madamo gid nga napatay, gintinguhaan sang iban nga kumbinsihon ang mga politiko nga suportahan ang bug-os kalibutan nga pagkontrol sa sining makahaladlok nga mga hinganiban. Sa pagkamatuod, madamo na ang nahadlok nga makasarang ang tawo sa paglaglag sa iya kaugalingon.

Nangin posible bala ang paghidait bangod sang paghimo sing nuklear nga mga hinganiban? Huo  ang siling sang iban. Ginatudlo nila ang katunayan nga ining mabaskog nga mga hinganiban wala magamit sa inaway sa sulod sang kapin sa 50 ka tuig. Apang, ang pagpati ni Nobel nga ang mga hinganiban sa paglaglag sa madamo magapugong sa inaway indi nangin matuod, kay padayon ang mga inaway nga nagagamit sang ordinaryo nga mga hinganiban. Isa pa, linibo ka nuklear nga hinganiban ang handa gamiton sa bisan ano nga tion, siling sang Committee on Nuclear Policy. Kag sa sining dag-on nga ginakahangaw-an gid ang terorismo, madamo ang nahadlok sa mahimo matabo kon matigayon sang mga terorista ang mga materyales nga ginagamit sa paghimo sing mga bomba nuklear. Bisan yara sa awtorisado nga mga tawo, ginakahangaw-an gihapon nga ang isa lamang ka aksidente mahimo magresulta sa bug-os kalibutan nga kapahamakan. Maathag nga kon tuhoy sa malaglagon nga mga hinganiban, indi ini ang paghidait nga ginpanan-aw ni Nobel.

Biolohiko kag kemikal nga mga hinganiban. Nalakip sa germ warfare ang paggamit sang isa ka makamamatay nga bakterya, subong sang anthrax, ukon isa ka kagaw, subong sang buti. Makatalagam gid ang buti bangod makalalaton gid ini. Nian yara man ang makatalagam nga kemikal nga mga hinganiban, subong sang poison gas. Madamo sing klase ining makahililo nga mga kemikal, kag bisan pa ilegal ini sa sulod sang mga dekada, wala mapunggan ang paggamit sini.

Ang mga tawo bala ‘nag-isol sa kahadlok kag nagbungkag sang ila mga tropa,’ subong sang ginpanagna ni Nobel, bangod sining makakulugmat nga mga hinganiban kag sang katalagman nga ginadala sini? Sa kabaliskaran, ginpadaku lamang nila ang kahadlok nga sa pila ka adlaw mahimo gamiton ini nga mga hinganiban​—⁠bisan sang mga di-sangkol. Sang  nagligad nga kapin sa isa ka dekada, ang direktor sang U.⁠S. Arms Control and Disarmament Agency nagsiling: “Ang kemikal nga mga hinganiban sarang mahimo bisan sa garahe lang sang isa, bisan diutay lang ang nahibaluan mo tuhoy sa kemika sa hayskul.”

Wala sing duhaduha nga sang ika-20 nga siglo may mga inaway nga mas malaglagon sangsa iban nga mga dag-on. Karon sa pamuno sang ika-21 nga siglo, labi na gid nga daw dalamguhanon ang palaabuton nga paghidait​—⁠ilabi na sa tapos magsalakay ang mga terorista sa New York City kag sa Washington, D.C., sang Septiembre 11, 2001. “Halos wala na sing nagapamangkot kon bala ang moderno nga teknolohiya, sa baylo nga gamiton sa maayo, mahimo gamiton sa kalautan,” sulat ni Steven Levy sa Newsweek nga magasin. Nagsiling pa sia: “Sin-o ang may ideya kon paano lubaron ini nga sitwasyon? Kilala ang mga tawo sa paghimo sang ginakabig nila nga kauswagan kag sa ulihi na lang ang pagbinagbinag sa sini. Samtang indi naton luyag hunahunaon [nga ang di-mapatihan nga kapahamakan mahimo matabo], ginatuga naton ang mga kahimtangan nga magapahanabo sini.”

Busa, ginasugiran kita sang maragtas nga ang pag-imbento sang makakulugmat nga mga inugpalupok kag makamamatay nga mga hinganiban wala gid magdala sing paghidait sa sini nga kalibutan. Kon amo, ang bug-os kalibutan nga paghidait isa lamang bala ka damgo?

[Kahon/Mga retrato sa pahina 8]

Pagkontrol sa Puwersa Sang “Nitroglycerin”

Natukiban sang Italyano nga kemiko nga si Ascanio Sobrero ang nitroglycerin, isa ka malangis kag mahimo maglupok nga likido, sang 1846. Makatalagam gid ini nga kemikal. Malubha nga napilasan si Sobrero sa guya sang nag-inasik nga mga kristal bangod sang paglupok, kag sang ulihi nag-untat sia sa paggamit sini nga kemikal. Dugang pa, may isa ka problema sa sini nga likido nga indi malubad ni Sobrero: Kon ibubo ini kag martilyuhon, ang likido lamang nga naigo sang martilyo ang naglupok, nga wala sing epekto sa iban nga bahin sang likido.

Nalubad ni Nobel ang problema sang naimbento niya ang epektibo nga inugpasigrab, paagi sa paggamit sang diutay nga kadamuon sang isa ka butang nga mahimo maglupok nga makapasigrab sang daku nga kadamuon sang isa pa ka mahimo maglupok nga butang. Nian, sang 1865, naimbento ni Nobel ang blasting cap​—⁠isa ka diutay nga kapsula nga may mercury fulminate nga ginasulod sa suludlan sang nitroglycerin kag ginapasigrab sang fuse.

Apang, makatalagam gihapon ang nitroglycerin. Halimbawa, sang 1864, ang paglupok sa isa ka pabrika ni Nobel sa guwa sang Stockholm nagpatay sa lima ka tawo​—⁠lakip sa kinagot nga utod nga lalaki ni Nobel nga si Emil. Makaduha malukpan ang pabrika ni Nobel sa Krümmel, Alemanya. Gingamit man sang iban nga tawo ini nga likido subong lana sa lampara, subong pangpahining sa sapatos, ukon subong asayte sa mga ruweda sang karwahe​—⁠apang makahalalit ang mga resulta. Bisan pa mga bukid ang ginapalukpan, ang sobra nga likido mahimo mag-ilig sa mga litik kag ginabangdan sang mga aksidente sa ulihi.

Sang 1867, ginhimo nga solido ni Nobel ini nga likido paagi sa pagsamo sang nitroglycerin sa kieselguhr, isa ka wala nagalupok kag madali masalupsop sang likido nga elemento. Gin-imbento ni Nobel ang ngalan nga dinamita halin sa Griego nga dynamis, nga nagakahulugan sing “gahom.” Bisan pa nakahimo si Nobel sang ulihi sing mas moderno nga mga inugpalupok, ginkabig ang dinamita subong isa sang iya labing importante nga mga naimbento.

Siempre pa, ang mga inugpalupok ni Nobel may kagamitan man nga wala sing labot sa inaway. Halimbawa, daku ang nabulig sini sa pagtukod sa mga tanel sang St. Gotthard (1872-82), sa pagpalupok sa mga pil-as sa idalom-tubig sa East River sa New York (1876, 1885), kag sa pagkutkot sa Corinth Canal sa Gresya (1881-93). Apang, sugod sang naimbento ini, madali nakilal-an ang dinamita subong kagamitan sa kagulub-an kag kamatayon.

[Retrato]

Ang estasyon sang pulisiya sa Colombia nga ginpalukpan sing mga dinamita

[Credit Line]

© Reuters NewMedia Inc./CORBIS

[Retrato sa pahina 4]

Wala pa sing 20 ka tuig sa tapos mapatay si Nobel, gingamit ang makamamatay nga mga hinganiban sa Bug-os Kalibutan nga Inaway I

[Credit Line]

U.S. National Archives photo

[Retrato sa pahina 6]

Mga biktima sang nalubong nga mga bomba sa Cambodia, Iraq, kag Azerbaijan

[Credit Line]

UN/DPI Photo 186410C by P.S. Sudhakaran

UN/DPI Photo 158314C by J. Isaac

UN/DPI Photo by Armineh Johannes

[Retrato sa pahina 6]

Linibo ka nuklear nga hinganiban ang handa gamiton sa bisan ano nga tion, siling sang Committee on Nuclear Policy

[Credit Line]

UNITED NATIONS/PHOTO BY SYGMA

[Mga retrato sa pahina 7]

Ang kakugmat sa kemikal nga mga hinganiban nagbantog sang gingamit ang “sarin” sa sistema sang mga tren sa dalom-duta sa Tokyo sang 1995

[Credit Line]

Asahi Shimbun/Sipa Press

[Picture Credit Line sa pahina 5]

UN/DPI Photo 158198C by J. Isaac