Masustansia nga mga Pagkaon nga Sarang Mo Matigayon

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA MEXICO

SI Angélica kag ang iya pamilya nga may napulo ka katapo nagapuyo sa isa ka diutay nga banwa sa estado sang Oaxaca, Mexico. Imol sila, kag ang ila ginakaon nagalakip sang tortillas nga mais, mga balatong, makahang nga mga sarsa, linugaw, matam-is nga tinapay, kag tsa. “Wala kami magdaku maayo,” siling ni Angélica. “Magamay kami kag maniwang. Pirme kami nagamasakit​​—⁠sakit sa tiyan, bitukon, kag kataro.”

Ang pamilya ni Angélica namat-od nga magsaylo sa Mexico City sa paglaum nga makakita sing trabaho agod magdawadawa ang ila kahimtangan.  Nagapati sia nga ang ila pagkaon mas maayo na karon bangod nagalakip ini sing gatas, itlog, karne, krema, pila ka utanon, kag nanuhaytuhay nga naproseso nga mga pagkaon. Apang nangin makapapagros gid bala ang ila pagkaon?

Malnutrisyon​—⁠Daw Ano Kalapnag?

Sa bug-os nga kalibutan, mga 800 milyones ka tawo ang yara sa katalagman nga mapatay bangod sang malnutrisyon. Suno sa 1998 World Health Report sang World Health Organization (WHO), mga 50 porsiento sang kabilugan nga nagakapatay sa mga kabataan nga ubos sa edad nga singko anyos ang ginapasibangod sa malnutrisyon. Bisan yadtong nakalampuwas mapigaw gihapon sing panglawas.

Sa pihak nga bahin, mga 800 milyones ka tawo kuno ang yara sa katalagman nga mapatay bangod sang sobra nga pagkaon. Ang indi balanse nga pagkaon mahimo magresulta sa malala nga balatian subong sang sobra nga katambukon, atherosclerosis, alta-presyon, diabetes, cirrhosis, kag nagkalainlain nga sahi sang kanser. Nagasumaryo sang kahimtangan, ang WHO nagsiling: “Busa ang malnutrisyon nagalakip sa madamo nga balatian, lakip na ang kakulang sing masustansia nga pagkaon, kakulang sing espesipiko nga sustansia, kag sobra sing masustansia nga pagkaon; kag ini nagapatay, nagapiang, nagapakunol, nagapainutil, nagapabulag, kag nagapahina sang pagtubo sang tawo sa daku gid nga kasangkaron sa bug-os nga kalibutan.”

Sa isa lamang ka pungsod, may kakulang sing nutrisyon kag sobra nga katambukon. Sa isa lang ka puluy-an, may lapsag nga kulang sa sustansia kag may mga adulto nga sobra katambok. Sa pila ka kaso, ang isa ka tawo nga sang bata pa kulang sa sustansia nangin sobra katambok sang nagdaku na. Ining naulihi nga kahimtangan nagakatabo sa sadtong nagsaylo sa siudad halin sa uma.

Madamo ang wala makahangop sang kaangtanan sang ila panglawas kag sang ila ginakaon. Ini bangod ang epekto sang mapigaw nga pagkaon indi dayon makita. Apang ang makapapagros nga pagkaon makapugong sang mga balatian. Ang matuod, ginabulubanta sang WHO nga tubtob  40 porsiento sang mga kaso sang kanser ang sarang mapunggan paagi sa maayo nga batasan sa pagkaon kag paagi sa ehersisyo. Apang paano mo mapauswag ang imo pagkaon?

Kon Paano Mapauswag ang Imo Pagkaon

Ginabahin sang pila ang pagkaon sa tatlo ka dalagku nga grupo. Ang una nga grupo nagalakip sang mga cereal, subong sang mais, trigo, bugas, oats, rye, sebada, kag millet, kag lakip ang mga kararuton, subong sang patatas kag mga ubi. Ining mga carbohydrate makahatag dayon sing enerhiya. Ang ikaduha nga grupo nagalakip sang mga legumino, subong sang mga balatong, soybeans, lentejas, patani, kag pila ka pagkaon nga halin sa sapat, subong sang karne, isda, itlog, kag gatas kag mga produkto halin sa sini. Diri nagahalin ang protina, iron, zinc, kag pila ka bitamina. Ang ikatlo nga grupo nagalakip sang mga prutas kag mga utanon. Nagahatag ini sing kinahanglanon nga mga bitamina kag mga mineral. Nagahatag man ini sing mga uganot kag enerhiya, kag amo lamang ang ginhalinan sang natural nga bitamina C.

Suno kay Dr. Héctor Bourges, direktor sang nutrisyon sa Salvador Zubirán National Institute of Medical Sciences and Nutrition (INCMNSZ) sang Mexico, ang isa ka makapapagros nga pagkaon dapat nagalakip sang mga pagkaon gikan sa tatlo ka grupo, bastante, kag balanse. Nagpanugda sia nga dapat naton “ilakip sa pagkaon, sa di-magkubos ang isa ka sahi sa tagsa ka grupo sa kada kaon kag dapat lainlainon kon posible ang mga pagkaon nga aton ginagamit sa tagsa ka grupo, kag dapat man bag-obag-uhon ang pagluto sa sini.”

Binagbinaga ang kaso ni María. Nagapuyo sila sang iya pamilya sa Atopixco, isa ka duog sa uma sa estado sang Hidalgo, Mexico. Imol gid sila, kag ang ila pirme ginakaon nagalakip sang tortillas, mga balatong, pasta, kan-on, kag makahang nga mga katumbal. Tuhay sa pamilya ni Angélica, nga ginsambit sa nahauna nga bahin, ang ila ginakaon nagalakip man sang mga kalabasa, sayote, uhong, kag mga dahondahon, subong sang alusiman kag kulitis, nga ang madamo sini ginapangutan sa uma. Nagakaon man sila sing mga prutas kon panahon sini. Nangin maayo ang ila panglawas.

Si Dr. Adolfo Chávez, pangulo sang Applied Nutrition and Nutritional Education Department sang INCMNSZ, nagrekomendar nga maggamit sing mga produkto halin sa mga sapat subong subak lamang, indi subong panguna nga ingrediente sang pagkaon. Halimbawa, sarang ka makaluto sing pila lamang ka itlog nga nalaktan sing mga patatas, utan, ukon mga balatong. “Ini ang nahibaluan sa [patag sang ] nutrisyon subong ‘extending (pagpadamo),’ ” siling ni Dr. Chávez. Apang, isa ka pahanumdom: Pirme hugasi sing maayo ang mga prutas kag utanon, ilabi na yadtong kaunon sing hilaw.

Ang pagkaon dapat man nagakabagay sa kada indibiduwal, kag ang mga kahimtangan subong sang edad, sekso, kag estilo sang pagkabuhi dapat binagbinagon. Para sa mga adulto, ang pila nagapanugda nga magkaon sing doble nga kadamuon sang prutas kag/ukon mga utanon sa kada kaon kag damuon ang pagkaon sing wala mapuy-asi nga mga cereal kag mga legumino. Ginarekomendar sang pila nga ang mga pagkaon nga naghalin sa sapat dapat diutay lamang sa kada kaon, nga mas damuon ang isda, wala sing panit nga manok, kag wala sing tambok nga mga karne. Ginapanugda man nga dapat limitehan ang pagkaon sing mga tambok kag matam-is.

Bisan yadtong nagapuyo sa imol nga mga pungsod kag apektado sang kaimulon sarang makapauswag kon kaisa sang ila ginakaon. Paano? Paagi sa pagpili sing makapapagros nga mga pagkaon kag pagbag-obag-o kag pagsamo sa ila, subong sang pagsakot sang mga cereal sa legumino. Paagi sa paggamit sing diutay lamang nga karne ukon itlog agod madugangan ang sustansia sang isa ka pagkaon. Paagi sa pagpanginpulos sa berde nga mga tanom nga nagatubo sa inyo duog kag mga prutas kon panahon sini.

Ang aton Manunuga nagapatubas sang “kalan-on gikan sa duta” para sa kaayawan sang mga tawo. (Salmo 104:14) Ang Biblia, sa Manugwali 9:​7, nagasiling: “Lakat ka, magkaon nga may kalipay.” Wala sing duhaduha, kon mangin balanse kag haganhagan, makabenepisyo kita sa manamit kag makapapagros nga mga pagkaon nga ginaaman sa aton sang Manunuga.

[Retrato sa pahina 26]

ANG UNA NGA GRUPO: mga cereal kag mga kararuton

[Retrato sa pahina 26]

ANG IKADUHA NGA GRUPO: mga legumino, karne, isda, itlog, gatas kag mga produkto halin sa sini

[Retrato sa pahina 26]

ANG IKATLO NGA GRUPO: mga prutas kag mga utanon