Amligi ang Imo Palamatin-an!

“Kapin sa 120 milyones ka tawo sa kalibutan ang may diperensia sa palamatin-an.”—World Health Organization.

ANG aton ikasarang sa pagpamati isa ka dulot nga dapat pakabahandion. Apang, samtang nagatigulang kita, amat-amat nga nagapigaw ang aton palamatin-an. Daw ginapalala pa sang moderno nga katilingban, upod sang madamo kag nanuhaytuhay nga tunog kag gahod sini, ini nga proseso. Isa ka mataas sing ranggo nga sientipiko sa Central Institute for the Deaf, sa St. Louis, Missouri, E.U.A., ang nagsiling: “Ang mga 75 porsiento sang pagbungol sang kinaandan nga Amerikano indi lamang bangod sang pagtigulang kundi bangod sang imo ginapamatian sa bug-os mo nga kabuhi.”

Ang sobra bisan malip-ot nga pagkanadayag sa mabaskog nga mga tunog mahimo makahalit sa sensitibo nga mga bahin sang inner ear. Apang sa masami, ang pagbungol isa ka resulta sang “natingob nga epekto sang magahod nga mga trabaho, magahod nga mga kalingawan, magahod nga mga paglingawlingaw,” siling sang espesyalista sa palamatin-an nga si Dr. Margaret Cheesman. Ano ang himuon mo agod maamligan ang imo palamatin-an? Agod mahibaluan ang sabat, makabulig nga mahibaluan kon paano nagapanghikot ang imo igbalatyag sa pagpamati.

Ang mga Tunog nga Aton Mabatian

Daw labi pa nga nagagahod ang palibot nga aton ginapuy-an. Kada adlaw, mabatian pirme sang madamo ang mga tunog nga may nanuhaytuhay nga kabaskugon halin sa gahod sang mga kotse, bus, kag trak sa mga dalan pakadto sa mabaskog kag dalayon nga gahod sang de-koryente nga mga kagamitan sa ulubrahan.

Kon kaisa ginapalala naton ang problema paagi sa labi pa nga pagpabaskog sang aton ginapamatian. Ang isa ka popular nga paagi sa pagpamati sing musika amo ang paggamit sing mga headphone nga natakod sa mabulubitbit nga CD ukon cassette player. Suno kay Marshall Chasin, kabulig nga tagtukod sang Musicians’ Clinics of Canada, ginapakita sang mga surbe nga ginhimo sa Canada kag sa Estados Unidos nga labi pa nga nagabungol ang mga pamatan-on bangod sang paggamit sing mga headphone nga tama gid kabaskog.

Apang san-o makabig ang tunog nga tuman kabaskog? Ginalaragway ang tunog sa tatlo ka paagi—kadugayon (duration), kataason ukon kanubuon (frequency), kag kabaskugon (amplitude). Ang duration amo ang kalawigon sang tion nga mabatian ang tunog.  Ang frequency, ukon ang kataason ukon kanubuon, sang tunog ginalaragway sa mga siklo kada segundo, ukon hertz. Ang frequency nga mabatian sang normal kag mapagros nga palamatin-an amo ang halin sa 20 tubtob 20,000 ka siklo kada segundo.

Ang amplitude, ukon, kabaskugon, sang tunog ginatakus sa yunit nga ginatawag decibel (dB). Ang normal nga paghambalanay may kabaskugon nga mga 60 ka decibel. Ang mga espesyalista sa palamatin-an nagasiling nga kon mas madugay ka nga nadayag sa bisan ano nga mas mabaskog sa 85 ka decibel, mas daku ang posibilidad nga magbungol ka sa ulihi. Kon mas mabaskog ang tunog, mas madasig nga mahalitan ang palamatin-an. Ang report sang magasin nga Newsweek nagsiling: “Masarangan sang imo dulunggan ang duha ka oras nga gahod sang power drill (100 dB), apang indi ang kapin sa 30 minutos nga gahod sa mga halampangan sing video games (110 dB). Ang kada 10-decibel nga pagbaskog sang tunog katumbas sang 10 pa ka pilo sang masakit-sa-dulunggan nga gahod.” Ginapamatud-an sang mga pagtuon nga ang halos 120 ka decibel nga tunog masakit pamatian. Indi mapatihan nga ang iban nga stereo sa balay makapatubas sing tunog nga kapin sa 140 ka decibel!—Tan-awa ang kaupod nga kahon.

Agod mahangpan mo kon ngaa makahalit sang imo palamatin-an ang mabaskog nga mga tunog, binagbinagon naton kon ano ang nagakatabo sa tion nga maglab-ot sa imo mga dulunggan ang mga sound wave.

Kon Paano Nagapanghikot ang Aton Palamatin-an

Ang korte sang naguwa nga bahin sang dulunggan, nga ginatawag auricle, ukon pinna, gindesinyo agod tipunon ang mga sound wave kag pasudlon ini sa ear canal, diin makalab-ot ini sa ulihi sa espiho sang dulunggan. Sa sini nga punto ginapabagrong sang mga sound wave ang espiho sang dulunggan, kag ini naman nagapabagrong sang tatlo ka tul-an sa middle ear. Masunod, ang mga bagrong ginaliton sa inner ear, ang daw puyo-puyo nga puno sing pluido kag naputos sa tul-an. Diri ang mga bagrong nagaagi sa pluido sa cochlea, ang korte-taklong nga bahin sang inner ear nga may mga hair cell. Ang pluido sa cochlea nagapapagsik sang naibabaw nga bahin sang mga hair cell sa pagpatubas sing mahantop nga mga senyales. Nian, ini nga mga senyales ginaliton sa utok, diin ini ginahantop kag ginapatpat subong tunog.

Ang limbic system nagabulig sa utok sa pagpili kon ano nga tunog ang pamatian kag kon ano ang indi. Halimbawa, mahimo nga wala gawa ginasapak sang isa ka iloy ang kinaandan nga gahod sang isa ka bata nga nagahampang, apang gilayon sia nga nagaresponde kon maghibi ini. Ang pagpamati paagi sa aton duha ka dulunggan nagabulig sa aton nga mangin maanting, nga mapuslanon gid. Bangod sini, mahibaluan naton kon diin nagahalin ang tunog. Apang, kon ang tunog ginamitlang nga mga tinaga, tig-isa lamang ka mensahe sa isa ka tion ang mahangpan sang utok. “Amo kon ngaa,” siling sang libro nga The Senses, “nga kon nagapamati sa isa ka tawo samtang nagapakighambal sa telepono, indi sa gilayon mabatian sang mga tawo ang ginasiling sang tupad nila.”

 Kon Paano ang Gahod Nagahalit Sang Aton Palamatin-an

Agod mahanduraw kon paano ang mabaskog nga mga tunog makahalit sang aton palamatin-an, binagbinaga ang masunod nga pagpaanggid. Ginapaanggid sang isa ka report tuhoy sa mga trabaho nga hilway sa katalagman ang mga hair membrane sa inner ear sa trigo sa uma kag ang tunog nga nagasulod sa dulunggan sa hangin. Mapalidpalid sang mahinay nga dupoydupoy, kaangay sang manubo nga nibel sang tunog, ang punta sang trigo, kag indi ini mahalitan. Apang, ang mabaskog nga hangin magapahuyang sang puno sang trigo. Ang gulpi kag mabaskog katama nga hangin ukon ang dalayon nga paghuyop sang indi tanto kabaskog nga hangin sa malawig nga tion mahimo maghalit sang puno sang trigo nga indi na madispunehan kag magpalayong sa sini.

Kaanggid man ini sa gahod kag sa mapino, halalungan nga mga hair cell sa inner ear. Ang gulpi kag mabaskog nga paglupok makagisi sang mga basad sang inner ear kag makabilin sing pinalian nga magaresulta sa permanente nga pagkabungol. Dugang pa, ang madugay kag makatalagam nga kabaskugon sang gahod makahalit sing permanente sa halalungan nga mga hair cell. Sa tion nga mahalitan, indi na ini maislan. Ang kaupod nga resulta amo ang tinnitus—ang daw paghagong, pagtagring, ukon pagbagrong sa dulunggan ukon sa ulo.

Amligi kag Palawiga ang Imo Maayong Palamatin-an

Bisan pa ang pagpanubli ukon ang isa ka aksidente mahimo magresulta sa pagkabungol, makapangandam kita agod maamligan kag mapalawig ang aton hamili nga palamatin-an. Maalamon nga mahibal-an nga daan ang posible nga makahalit sa palamatin-an. Subong sang ginsiling sang isa ka espesyalista sa palamatin-an, “ang paghulat sa pag-utwas sang problema antes maghulag kaangay sang pagbutang sing suntan lotion kon sunog ka na.”

Sa masami mas importante kon paano kita nagapamati kag indi gid man kon ano ang aton ginapamatian. Halimbawa, kon nagagamit ka sing mga headphone sang stereo, mahimo nga hustuhan lang ang kahinayon sang tunog sini amo nga mabatian mo ang mga tunog sa palibot mo. Kon ang imo stereo sa salakyan ukon balay mabaskog katama amo nga indi mo na mabatian ang kinaandan nga paghambalanay, palatandaan ini nga ang kabaskugon sini makahalit man sang imo palamatin-an. Nagapaandam ang mga eksperto nga ang duha ukon tatlo ka oras nga pagkanadayag sa 90 ka decibel makahalit sang imo mga dulunggan. Ang earplugs ukon iban pa nga mga gamit sa pag-amlig sa palamatin-an ginarekomendar kon yara ka sa magahod nga palibot.

Dapat dumdumon sang mga ginikanan nga mas madali mahalitan ang palamatin-an sang mga kabataan sangsa mga adulto. Dumduma pirme ang posible nga katalagman sang magahod nga mga hampanganan. Ti, ang hampanganan nga magahod gid kon ginauyog-uyog makalab-ot sa 110 ka decibel!

Ang aton mga dulunggan halalungan, magamay, kag dalayawon gid nga mga mekanismo. Paagi sa sini mabatian naton ang tanan nga nanuhaytuhay kag matahom nga tunog sa palibot naton. Sa pagkamatuod, takus gid nga amligan ining hamili nga dulot sang palamatin-an.

[Kahon sa pahina 23]

Ginbulubanta nga Nibel sang Decibel sang Pila ka Kinaandan nga Tunog

• Pagginhawa—10 ka decibel

• Paghutik—20 ka decibel

• Paghambalanay—60 ka decibel

• Nagalabay nga mga salakyan sa mga oras nga nagadali—80 ka decibel

• Food blender—90 ka decibel

• Nagalabay nga tren—100 ka decibel

• Chain saw—110 ka decibel

• Nagalabay nga eroplano—120 ka decibel

• Paglupok sang shotgun—140 ka decibel

[Kahon sa pahina 24]

Mahimo nga May Diperensia na ang Imo Palamatin-an Kon

• Ginapabaskog mo ang tunog sang radyo ukon TV apang nagalungan sa sini ang iban

• Pirme mo ginapasulit sa iban ang ila ginsiling

• Masami ka nagakurisong, nagapalapit, kag nagaliso sang imo ulo agod mabatian ang nagasugilanon sa imo

• Nabudlayan ka sa pagpamati sa publiko nga mga pagtinipon ukon kon magahod ang palibot, kaangay kon yara sa isa ka sosyal nga pagtinipon ukon sa isa ka masako nga balaligyaan

• Masami ka nagadepende sa iban nga isugid sa imo ang ginsiling sang iban

[Diagram sa pahina 23]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

Auricle

Tatlo ka tul-an sa middle ear

Espiho sang dulunggan

Cochlea

Mga nerbio pakadto sa utok