Hilamon—Indi Lamang ang Berde nga Butang nga Imo Ginatapakan

PARA sa iban isa lamang ini ka berde nga butang sa guwa sang balay nga kinahanglan hagbason. Sa pihak nga bahin, para sa mga mangunguma kag mga manughampang sang soccer, amo ini ang ila ulubrahan. Kag para sa mga kabataan, nanamian gid sila diri maghampang. Apang ang termino nga hilamon nagapatuhoy lamang bala sa hilamon sa mga ugsaran, sa mga uma, kag sa duog nga ginahiwatan sang iban pa organisado nga mga hinampang?

Kon nagapuyo ka sa siudad nga may matag-as nga mga bilding, mahimo ka magsiling nga daw wala ka labot sa bisan ano nga klase sang hilamon. Apang, halos kita tanan sa adlaw-adlaw indi makalikaw sa pila ka sahi sang hilamon kag sa mga produkto nga gikan sa sini. Ano gid bala ang hilamon? Kag paano naton ini ginagamit?

Ano ang Hilamon?

Aton usisaon sing maayo ining kubos nga tanom. Sa kinaandan, ginatawag nga hilamon ang tanan nga sahi sang manubo kag berde nga mga tanom. Dugang pa sa mga tanom nga ginkabig sang mga sientipiko nga bahin sang pamilya sang hilamon (Gramineae, ukon Poaceae), ginkabig sang iban ang mga sedge kag mga rush subong hilamon. Apang ang pamilya lamang sang hilamon ang ginasiling nga matuod nga hilamon. Palareho sila sing hitsura. Tuluka sing maayo ang ginahunahuna mo nga isa ka puno sang hilamon.

Ang lawas bala sini tipulon kag wala sing unod sa tunga, kag may mga buko bala ini? Ang mga dahon bala sini malaba, manipis, kag maligwis, nga ang mga ugat sini isa lang ang direksion nga nagapasaka halin sa puno sang dahon nga nagalikop sang lawas sini? Ang mga dahon bala sini nagapasaka halin sa magtimbang nga bahin sang lawas, nga nagahuman sing duha ka patindugon nga idas? Ang mga gamot bala sini nagasinambodsambod nga mga nahot sa baylo nga isa lamang ka tulos? Ang mga bulak bala sini​—kon may makita ka gid man—indi makagalanyat kag magamay, nga korte spike, raceme, ukon panicle? Kon huo ang imo mga sabat, mahimo nga inang tanom bahin sang pamilya sang hilamon.

Bisan pa ang pamilya sang hilamon daw palareho tulukon, nanarisari ini, nga may mga 8,000 tubtob 10,000 ka espesyi. May kataason ang tanom nga 2 sentimetros tubtob 40 metros, subong sang pila ka kawayan. Ang hilamon amo ang pinakamadamo nga pananom nga nagatabon sa duta. Kag indi ini katingalahan, sanglit amo ini ang isa sa mga mapasibusibuon nga mga grupo sang tanom sa duta, nga nagatubo sa mayelo nga mga rehiyon kag mga desyerto, sa tropikal nga mga kagulangan, kag sa mahangin nga mga bukid. Makita ang mga kahilamnan sa nanuhaytuhay nga bahin sang kalibutan subong sa bagatnan-sidlangan nga Europa ukon Asia, Bagatnan nga Amerika, Estados Unidos kag Canada, kag sa tropikal nga mga duog.

Ang kabakod amo ang isa sa mga rason kon ngaa nagadamo ang mga hilamon. Indi kaangay sang iban nga tanom, ang hilamon nagatubo, indi sa punta, kundi sa ibabaw sang mga buko. Kag ang bag-o nga mga singil mahimo mag-ulhot gikan sa lawas nga nagatubo sing pahigda ukon sa idalom sang duta. Amo nga kon utdon sang lawn mower ukon sang ngipon sang  baka ang punta sini, padayon gihapon sa pagtubo ang hilamon, samtang ang iban nga tanom nagauntat na. Amo gani nga ang pirme nga paghagbas paborable sa hilamon kay ginapatay sini ang iban nga tanom kag nagapadabong kag nagapatahom sa kahilamnan sang imo ugsaran.

Dugang pa, kon maghapay ang lawas sang kalabanan nga hilamon bangod sang hangin ukon natapakan, matindog ini gihapon paagi sa pagtubo sing madasig nga nagaduko sa duta. Amo sini ang rason kon ngaa madasig makabangon ang hilamon pagkatapos mahalitan, amo nga may bentaha ini sangsa iban pa nga tanom sa pagtigayon sing silak sang adlaw. Kag makapasalamat kita nga amo sini kabakod ang hilamon. Kay man, nagasandig kita sa sini.

Isa ka Mapuslanon nga Tanom

Ang hilamon indi lamang amo ang pinakadagaya kundi amo man ang pinakaimportante nga pamilya sang nagapamulak nga mga tanom sa bug-os nga duta. Ang isa ka botanista nagsiling nga ang hilamon amo ang ginahalinan sang aton pagkaon. “Kaangay [ini] sang isa ka dam nga nagaamlig sa katawhan gikan sa tiggulutom.” Panumduma kon ano ang ginkaon mo sini nga adlaw. Nagpamahaw ka bala sing isa ka yahong nga  cereal nga human sa dawa, bugas, oat, ukon sorghum? Ti, liso sang hilamon ang imo ginkaon. Ukon ayhan isa ka pandesal ukon iban pa nga sahi sang tinapay. Ang gingamit nga harina halin sa liso sang hilamon​—ang trigo, rye, sebada, kag iban pa nga uyas mga hilamon tanan. Indi man eksepsion ang cornflakes kag corn pudding subong man ang mga tortilla nga halin sa harina sang mais. Ang mais—husto ang imo panagupnop—isa man ka hilamon. May kalamay bala ang imo tsa ukon kape? Kapin sa katunga sang tanan nga kalamay ginhimo halin sa tubo, nga isa ka hilamon. Bisan ang gatas kag keso isa man ka produkto sang hilamon, kay ang mga baka, karnero, kag kanding nagahalab sini.

Kamusta naman ang imo panyaga? Ang pasta subong man ang tinapay sang pizza halin sa harina sang trigo. Ang mga manok ginabuburan sing uyas. Ang mga baka nagahalab sing tanan nga sahi sang hilamon. Busa, sa daku nga kasangkaron, ang mga itlog, karne sang manok, kag karne sang baka nga ginakaon naton resulta sang hilamon nga ginatunaw sa tiyan sang sapat. Sarang mo man mainom ang hilamon. Magluwas sa gatas, madamong bantog nga alkoholiko nga ilimnon ang halin sa hilamon: serbesa, whiskey, rum, sake, kvass, kag kalabanan nga vodka.

Indi ka magkabalaka kon wala masambit ang imo paborito nga pagkaon. Indi maisip ang mga pagkaon nga gikan sa hilamon. Sa pila ka pagbantabanta, kapin sa katunga sang kalori nga ginakonsumo sa bug-os nga kalibutan gikan sa mga hilamon. Indi katingalahan, kay 70 porsiento ang hilamon sa tanan nga nakultibar nga duta!

Apang, indi lamang pagkaon ang hilamon. Kon ang imo balay may mga dingding nga human sa daga kag dagami, ang nagapabakod sa sini amo ang hilamon. Sa nanuhaytuhay nga bahin sang kalibutan, ang mga atop human sa hilamon. Sa Bagatnan-sidlangan nga Asia ang mga kawayan ginagamit subong tambala, tubo, kasangkapan, dingding, kag madamo pa. Ang mga banig kag mga alat mga ginlala nga hilamon, kag halin sa sini ang materyal nga ginagamit para sa kula kag papel. Indi naton pagkalipatan ang imo mga panapton. Ang kalabanan nga sapat nga ginakuhaan naton sing delana kag panit nagahalab sing hilamon. Ang espesyi sang hilamon nga Arundo donax amo ang nagaaman sing tabun-ak para sa ginahuyop nga mga instrumento, subong sang clarinet. Wala na sing iban pa nga materyal nga makatupong sa kinaugali nga tabun-ak para sa sining katuyuan.

Ginatabunan kag ginapatahom sang hilamon ang daku nga bahin sang duta. Kag daw ano katahom, katawhay, kag makarepresko nga talan-awon ang isa ka berde nga patag ukon ang isa ka mahipid tulukon nga hilamon sa ugsaran! Bangod madamo katama ining berde nga pananom, ang hilamon amo ang panguna nga nagapatubas sing oksiheno. Ang mapino sini nga mga gamot nagaamlig man sa duta nga indi maab-ab. Ginahunahuna ang pagkamapuslanon sini, indi kita makibot kon mahibaluan naton nga ang paggamit kag pagkultibar sing hilamon may malawig na nga maragtas.

Maragtas sang Hilamon

Makita naton ang una nga pagsambit sa hilamon sa kasaysayan sang Biblia sa pagpanuga. Sa ikatlo nga adlaw sang pagpanuga, ang Dios nagsiling: “Magpatubo ang duta sing hilamon.” (Genesis 1:​11) * Ang tanan nga pangunang sibilisasyon nagsandig sa pila ka porma sang hilamon. Halimbawa, ang mga Egiptohanon, Griego, kag Romano nagakaon sing trigo kag sebada subong ila panguna nga pagkaon; ang mga Intsik, dawa kag bugas; ang mga tawo sa Indus, trigo, sebada, kag dawa; ang mga Maya, Aztec, kag mga Inca, mais. Kag ang malapad katama nga mga kahilamnan nag-aman sing kinahanglanon nga hilamon para mahalban sang mga kabayo sang Mongol nga mga manugkabayo. Huo, ang hilamon importante gid pirme sa katawhan.

Sa masunod nga makita mo ang nagahapayhapay nga kamaisan, ang madabong kag berde nga patag, ukon ang mga dahon lamang sang hilamon nga nagaulhot sa tunga sang mga bato sa isa ka alagyan, mahimo ka magdulog kag hunahunaon ining dalayawon kag labing mapuslanon nga tanom. Mahimo ka man mapahulag sa pagpasalamat sa Dakung Desinyador sini, si Jehova nga Dios, subong sa ginhimo sang salmista sa pag-amba: “O Jehova nga akon Dios, ikaw daku kaayo. . . . Ginapatubo niya ang berde nga mga hilamon para sa mga kasapatan, kag ang mga pananom para sa pag-alagad sa katawhan, agod nga makapaguwa sing pagkaon gikan sa duta . . . Dayawa ninyo si Jah!”​—Salmo 104:1, 14, 31-​35.

[Nota]

[Diagram/Mga retrato sa pahina 18, 19]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

Mga bahin sang hilamon

Malanotlanuton nga mga gamot

Lawas

Puno sang dahon

Buko

Dahon

Panguna nga mga porma sang mga bulak sang hilamon

Spike

Raceme

Panicle

 [Mga retrato sa pahina 20]

Nakaon mo na bala ang imo hilamon subong nga adlaw?

[Retrato sa pahina 20]

Ukon nainom mo na ang pila sini?

[Retrato sa pahina 20]

Nagahalab man sila sing hilamon

[Retrato sa pahina 20]

Sarang ka man makapuyo sa balay nga human sa sini