Malubad Gid Bala sang Globalisasyon ang Aton mga Problema?

“Ang aton bug-os globo nga komunidad karon, kaangay sang kalabanan nga komunidad, indi gid maayo; madamo ini sing depekto. Indi alalangay ang pagtratar sa mga pumuluyo sini; wala sila sing palareho nga mga kahigayunan. Minilyon ang ginadingutan amo nga wala gani sila nagahunahuna nga katapo sila sang isa ka komunidad.”—“OUR GLOBAL NEIGHBOURHOOD.”

SI Fatima, nga pumuluyo sang isa ka daku nga siudad sa Aprika, nagakabig sang iya kaugalingon nga mapalaron. Kay man may repridyeretor sia. Apang ang ila puluy-an isa lamang ka hayob-hayob nga metal nga ginpatindog sa tupad sang tatlo ka marmol nga pantyon. Kaangay sang tunga sa milyon ka iban pa nga pumuluyo, nagaistar sia sa daku nga patyo. Kag bisan gani ang patyo nagagutok. “Madamo kaayo nga tawo ang nagasaylo diri,” reklamo niya, “ilabi na diri sa mga pantyon.”

Mga 15 ka kilometro halin sa puluy-an ni Fatima nahamtang ang bag-o kag maluho nga pamalay nga may pinakaali nga mga restawran, kag isa ka malapad katama nga halampangan sing golf. Ang bayad sa isa ka round sang golf sobra pa sa bulanan nga kita sang isa ka pumuluyo sa sini nga pungsod sa Aprika. Padayon nga ginasalot sang kaimulon ang siudad, apang ang mga halampangan sing golf—nga simbulo sang mga kadalagkuan—moderno kag makaulugot. Sa aton bug-os globo nga komunidad, ang kabuganaan kag tuman nga kaimulon makatalagam nga dungan nga nagaluntad.

Ang Wadi Hadhramaut, nga nagalikoliko sa kigas nga duta sang Yemen sa Natung-an nga Sidlangan, isa ka dumaan nga ruta sang guban sang mga manuglakbay. Ini nga ruta may dumaan nga mga siudad. Sa una mo nga pagpasiplat daw wala sing nagbag-o sa sining nabaw-ing nga nalupyakan. Apang  ang naguwa nga dagway mahimo nga makadaya. Sa kaingod nga siudad sang Saywūn, nagpabulig ang museo sa isa ka gradwado sa unibersidad sa paghimo sing isa ka Web site nga nagalista sang tanan nga bahandi sini. Walay sapayan nga ang gradwado isa ka tumandok nga lin-ay, nag-eskwela sia sa Ohio, E.U.A. Sa karon, ang mga tawo nagalakbay kag ang mga ideya nagalapnag sa bug-os nga globo nga wala pa gid anay matabo.

Duha ka libo ka kilometros pakatundan, sa Sahara, mahinay nga nagapabagatnan ang tatlo ka nagasundanay nga trak sa isa ka naligwin nga dalan. Ginpaathag sang isa sang mga drayber, nga si Mashala, nga nagakarga sia sing mga telebisyon, video recorder, kag satellite dish. Nahibaluan man niya ang nagakatabo sa kalibutan paagi sa pagtan-aw sing mga balita nga ginawaragwag sa Amerika. Sa amon banwa “tanan kami may satellite dish,” paathag niya. Pila lamang ka duog sa duta ang indi malab-ot sang bug-os globo nga media.

Ang masunson nga paglakbay sang mga tawo kag paglapnag sang mga ideya, balita, kuwarta, kag teknolohiya sa bug-os nga kalibutan nagbunga sing isa ka bag-o kag bug-os globo nga komunidad nga makahatag sing mga benepisyo. Nakabulig ang globalisasyon nga makilala ang lokal nga kultura sa Yemen kag bangod sini nagakita si Mashala sing tubtob sa $3,000 sa tatlo-ka-semana nga pagbiyahe. Apang ang kuwarta wala nagakadto sa tanan. Nakita ni Fatima kag sang iya mga kaingod ang pila ka tawo nga nakabenepisyo sa globalisasyon, samtang sila naman imol gihapon.

Bisan pa ang aton bug-os globo nga komunidad indi gid ang pinakamaayo, ang proseso sang globalisasyon ayhan indi mabag-o. Patyon bala sang mga tawo ang ila mga TV, ihaboy ang ila mga cell phone, gub-on ang ila mga kompyuter, kag indi na maglakbay sa iban nga pungsod? Indi na gid bala magpakig-angot ang mga pungsod sa iban pa nga mga pungsod sa kalibutan, may kaangtanan sa politika kag ekonomiya? Daw indi gid ini matabo. Wala sing isa nga luyag magsikway sa mga benepisyo sang globalisasyon. Apang kamusta naman ang mga problema nga dala sini? Nagapadugang ini sang kahangawa, kag nagaapektar ini sa kabuhi sang tanan. Binagbinagon naton sing malip-ot ang pila ka di-maayo nga epekto sang globalisasyon.

Ang Nagadaku nga Kal-ang

Ang pagpanag-iya sing manggad sa bug-os globo indi gid makatarunganon, apang ang globalisasyon sa ekonomiya nagpadaku sang kal-ang sa ulot sang mga manggaranon kag mga imol. Matuod, ang pila ka imol nga pungsod daw nakabenepisyo sa pagbuylog nila sa bug-os globo nga ekonomiya. Ginapangangkon sang mga eksperto nga sang nagligad nga napulo ka tuig, ang kadamuon sang tawo nga tuman ka imol sa India nagnubo halin sa 39 porsiento pakadto sa 26 porsiento kag ang Asia sa kabilugan may amo man nga pag-uswag. Ginapakita sang isa ka pagtuon nga sang 1998, 15 porsiento lamang sang populasyon sa Sidlangan nga Asia ang nagakabuhi sa $1 kada adlaw, kon ipaanggid sa 27 porsiento sang napulo ka tuig antes sini. Apang, ang bug-os globo nga kahimtangan indi makalilipay.

Sa sub-Saharan nga Aprika kag sa pila pa ka imol nga rehiyon, ang kinitaan sa pagkamatuod nagbuhin sang nagligad nga 30 ka tuig. “Ang internasyonal nga komunidad . . . nagtugot sang halos 3 ka bilyon ka tawo—halos katunga sang bug-os  nga katawhan—nga magkabuhi sa $2 ukon kubos pa kada adlaw sa isa ka kalibutan nga may di-matupungan nga manggad,” siling ni Kofi Annan, sekretaryo-heneral sang Nasyones Unidas. Ang isa sang panguna nga kabangdanan sining daku nga kal-ang sa katilingban amo ang kakagod sa pinansial. “Sa bug-os nga kalibutan, ang pribado nga pinansial nga mga merkado wala nagasapak sa mga imol kaayo,” paathag ni Larry Summers, anay sekretaryo sang treasury sang Estados Unidos. “Ang kinaandan nga mga bangko wala nagabukas sa imol nga mga komunidad—bangod wala sing kuwarta didto.”

Ang daku nga kal-ang sa kinitaan sa ulot sang manggaranon kag imol nagabahinbahin sang mga tawo kag sang nagkalainlain nga mga pungsod pa gani. Kasan-o lang, ang manggad sang pinakamanggaranon nga tawo sa Estados Unidos sobra pa sa gintingob nga kita sang kapin sa 100 milyones ka kasimanwa niya nga Amerikano. Ang globalisasyon nakabulig man sa pagtin-ad sang manggaranon nga multinasyonal nga mga kompanya nga halos kontrolado ang negosyo ukon puhunan sa pila ka produkto sa bug-os nga kalibutan. Halimbawa, sang 1998 napulo ka kompanya lamang ang nagakontrol sang 86 porsiento sang $262-bilyones nga negosyo sa telekomunikasyon. Ang gahom kag impluwensia sining multinasyonal nga mga kompanya masami nga sobra pa sa iya sang mga gobierno kag, subong sang ginpatalupangod sang Amnesty International, “ang tawhanon nga mga kinamatarong kag mga kinamatarong sang mga trabahador indi amo ang prioridad sa ila mga ginahambalan.”

Halangpunon nga ang mga organisasyon sa tawhanon nga mga kinamatarong nahangawa nga pila lamang ka mapalaron nga tawo ang nagapanag-iya sang manggad sang kalibutan. Luyag mo bala magpuyo sa isa ka komunidad diin ang 20 porsiento nga pinakamanggaranon nagakita sing kapin sa 74 ka pilo sangsa mga pinakaimol? Kag bangod sa telebisyon, ang pinakaimol nga 20 porsiento sang katawhan nakahibalo gid kon paano nagakabuhi ang mga manggaranon, bisan pa halos wala sila sing kahigayunan nga pauswagon ang ila kahimtangan. Ining daku nga pagkadimakatarunganon sa bug-os globo nga komunidad maathag nga nagabunga sing kagamo kag kalugaw-an.

Ang Globalisasyon sa Kultura

Ang isa pa ka bahin nga ginakahangaw-an amo ang pagsumpakilay sang kultura kag ang paglapnag sang materyalistiko nga mga prinsipio. Ang pagbayluhanay sing mga ideya isa ka importante nga bahin sang globalisasyon, kag ang pinakamaayo nga halimbawa sini amo ang Internet. Sing makapasubo, ang Internet wala lamang gingamit sa pagpalapnag sing mapuslanon nga impormasyon, kultura, kag komersio. Ginapalapnag sang pila ka Web site ang pornograpiya, rasismo, ukon sugal. Nagahatag pa gani ang iban sing espesipiko nga instruksion kon paano maghimo sing paltik nga mga bomba. Subong sang ginsiling ni Thomas L. Friedman, “sa Internet, ang kagamo pila lamang ka pag-klik sang mouse [sa kompyuter]. Makalab-ot ka sa daw Beer Hall Putsch * ni Hitler anay ukon sa librarya sang pornograpiya, . . . kag wala sing isa didto nga magpugong ukon magdumala sa imo.”

Daku man ang impluwensia sang telebisyon kag mga pelikula sa panghunahuna sang mga tawo. Ang mga mensahe sang mga pelikula sa kalibutan masami nga naghalin sa Hollywood, ang panguna nga pabrika sang mga pantasya sa kalibutan. Ang materyalismo, kasingki, ukon imoralidad, amo sa masami ang ginapakita sa sining daku nga industriya sang kalingawan. Mahimo nga indi ini bahin sang lokal nga kultura sang madamo nga pungsod sa kalibutan. Apang, nabudlayan ang mga gobierno,  edukador, kag mga ginikanan nga punggan ini nga huyog.

“Gusto namon ang kultura sang Estados Unidos,” siling sang isa ka taga-Havana, Cuba, sa isa ka bisita nga taga-Aminhan nga Amerika. “Kilala [namon] ang tanan ninyo nga artista sa Hollywood.” Ginapalapnag man sang kultura sang Katundan ang fast food kag mga soft drink. Ang isa ka negosyante sa Malaysia nagsiling: “Naluyagan sang mga tawo diri ang bisan anong butang nga halin sa Katundan, ilabi na ang halin sa Amerika. . . . Luyag nila ini kaunon kag ilugon.” Ang pangulo sang Havana College masubo nga nagbaton: “Ang Cuba indi na isa ka isla. Wala na sing mga isla. May yara na lamang isa ka kalibutan.”

Ang nagalapnag nga kultura sang Katundan nagaapektar sa paglaum kag mga handum sang mga tawo. “Ang paghimakas nga makig-indis sa tupad-balay sa materyal nga pagkabutang nagbag-o kag nangin paghimud-os nga ilugon ang pagsinalayo sang manggaranon kag bantog nga mga tawo nga ginapakita sa mga sine kag telebisyon,” siling sang Human Development Report 1998. Maathag nga ang kadamuan sang katawhan indi gid makailog sini nga pagsinalayo.

Solusyon Bala ang Globalisasyon?

Kaangay sang madamo nga proyekto sang mga tawo, ang globalisasyon napamatud-an nga mapuslanon kag makahalalit. Nagdala ini sing bentaha sa ekonomiya sa pila, kag nagpaluntad sing isa ka dag-on sang bug-os globo nga komunikasyon. Apang, ginpaboran sini ang mga manggaranon kag gamhanan sa baylo sang mga imol kag kubos. Kag ang mga kriminal kag mga virus sang balatian labi nga nakapulos sa globalisasyon sangsa mga gobierno.—Tan-awa ang mga kahon sa pahina 8 kag 9.

Sa daku nga kasangkaron, ginapadaku sang globalisasyon ang mga problema nga nagaluntad na sa aton di-himpit nga kalibutan. Sa baylo nga maghatag sing solusyon sa mga problema sa kalibutan, nangin bahin ini sang problema. Ang pagbahinbahin sang katilingban kag ang kalugaw-an nagdugang. Ang mga gobierno sa bug-os nga kalibutan nagapanikasog nga panginpuslan ang mga benepisyo sa globalisasyon samtang nagaamlig sa ila mga banwahanon batok sa indi maayo nga bahin sini. Magamadinalag-on ayhan sila? Ang globalisasyon bala nga may pasunaid sa mga tawo amo ang sabat? Binagbinagon sang masunod nga mga artikulo ini nga mga pamangkot.

 [Mga kahon/Mga retrato sa pahina 8, 9]

ANG GLOBALISASYON SANG KRIMEN KAG TERORISMO

Makapasubo nga ang mga butang nga ginagamit sa pagpatin-ad sang negosyo kag komersio mahapos nga gingamit sa krimen. “Samtang ang multinasyonal nga mga korporasyon nagpanguna sa mga panikasog sa globalisasyon sang ekonomiya sang kalibutan, ang ‘multinasyonal nga krimen’​—⁠ang organisado nga mga sindikato sang krimen​—⁠nangin maabtik man nga hingalitan ini,” paathag sang ­Human Develop­ment ­Report 1999. Paano ang organisado nga krimen nakabenepisyo sa globalisasyon?

Ang ilegal nga negosyo sa droga nakakita sing madamo nga bag-o nga kahigayunan nga mapalusot ang ila bilyones-dolyares nga ganansia. Bangod sang pagdula sa madamo nga pagkontrol sang adwana kag sang masunson nga paglakbay sang mga tawo, nangin mahapos sa mga negosyante nga madala ang ila ilegal nga mga droga sa nagkalainlain nga pungsod ukon kontinente. Talalupangdon nga sang dekada 1990 ang produkto nga ­cocaine nagdoble kag ang produkto nga opyo nagtatlo ka pilo. Ang internasyonal nga mga grupo sang Mafia nakatukod man sing daku-sing-kita nga negosyo sa prostitusyon. Kada tuig, nagapadala sila sing mga 500,000 ka babayi kag dalagita sa katundan nga Europa sa sining katuyuan​—⁠ang kalabanan supak sa ila kabubut-on.

Ang mga sindikato sang krimen, kaangay sang multinasyonal nga mga korporasyon, nagtingob sang ila gahom sining karon lang nga tinuig. Madamo ang nagapalakat sa bug-os nga globo, kag nagakita sila sing ginabulubanta nga $1.5 trilyones sa isa ka tuig​—⁠kapin pa sangsa ­gross na­tional ­product sang Pransia. *

Ang Internet napamatud-an man nga nangin maayo nga galamiton sang di-bunayag nga mga eksperto sa kompyuter. Sang 1995, ginkawat sang isa ka ­hacker ang impormasyon nga nagabili kuno sing $1 ka milyon kag ang 20,000 ka numero sang pribado nga mga ­credit card. “Ang pagpangawat paagi sa paggamit sa bag-o nga teknolohiya indi tanto ka makatalagam kag mas makakuwarta,” paathag ni José Antonio Soler, isa ka Katsila nga bangkero.

Ginagamit man sang mga terorista ang galamiton sang globalisasyon. Bangod sang bug-os globo nga pagwaragwag sing balita, ang pagkidnap sa pila ka turista nga taga-Nakatundan sa naligwin nga pamusod sang planeta makabulig sa paghatag sing gilayon nga publisidad sa halos bisan ano nga reklamo batok sa gobierno.

 WALA MAGUSTUHAN NGA “MGA MANUGLAKBAY”

Ang mga balatian kag ang mga tawo mahimo makalakbay sa bug-os nga globo, kag ang iban sa ila makamamatay. “Ang masunson nga paglakbay sang mga tawo, paglapnag sang mga balaligya kag mga ideya sa bug-os nga kalibutan amo ang panguna nga rason sang globalisasyon sa balatian,” paathag ni Propesor Jonathan M. Mann, eksperto sa epidemya. “Ang kalibutan mas madasig nga naapektuhan sang pagduging sang balatian kag, mas makatalagam pa ang lapnag kag bug-os globo nga paglapta sang bag-o kag madugay na nga makalalaton nga balatian sa kalibutan.”

Ang panguna nga halimbawa sining bag-ong bug-os globo nga pagduging amo ang pandemya nga AIDS, nga nagapatay karon sing mga tatlo ka milyon ka tawo kada tuig. Sa pila ka pungsod sa Aprika, nahangawa ang mga trabahador sa panglawas nga ang balatian magapatay sa ulihi sa dos tersia sang tanan nga lamharon nga lalaki kag babayi. “Walay sapayan sang epidemya, inaway kag gutom sa sulod sang linibo ka tuig, karon pa lang natabo sa maragtas nga subong sini kadamo ang nagakapatay sa mga lamharon nga hamtong,” report sang Joint United Nations Programme on HIV / AIDS.

Indi lamang ang mga mikrobyo kag mga virus ang wala magustuhan nga “mga manuglakbay” sa bug-os globo. Ang mga sapat, mga tanom, kag mga insekto nakahalin sa ila kinaandan nga puluy-an kag nakalab-ot sa iban nga mga kontinente. Ang mga espesyi sang dalitan nga man-ug halin sa Australia yara na karon sa Pacific Islands, ayhan likom nga nakasakay sa mga eroplano. Ginpatay na sini ang halos tanan nga kapispisan sa kagulangan sang Guam. Ang water hyacinth halin sa Bagatnan nga Amerika naglapnag sa 50 ka tropikal nga pungsod, diin ginapunungan sini ang mga kanal kag ginaguba ang mga punong. “Bangod sang pagdagsa sining mga espesyi sang tanom kag sapat halin sa iban nga mga rehiyon, nagagasto ang bug-os globo nga ekonomiya sing ayhan ginatos ka bilyones dolyares kada tuig subong man nagalapta ang mga balatian kag nagaresulta sa daku nga kalaglagan sa ekolohiya,” report sang International Herald Tribune.

[Mga nota]

[Mga retrato]

PAG-ISMAGOL SING KUWARTA

Sa isa ka kargamento sang mga hampanganan nga oso

PAG-ISMAGOL SING COCAINE

$4,000,000 nga bili sang cocaine ang nasapwan sa isa ka salakyan nga ginagamit sa paglingawlingaw nga ginkompiskar sa isa ka dulunan

BIOTERORISMO

Ang mga soldado nagapangita sing anthrax sa Capitol Hill, Washington, D.C.

PAGPAMOMBA

Isa ka bomba ang naglupok sa awto sa Israel

BUG-OS GLOBO NGA PAGLAPNAG SANG AIDS

Ang epidemya sa AIDS lapnag gid kaayo sa Bagatnan nga Aprika amo nga ang pila ka pangpubliko nga ospital wala na nagabaton sang mga pasyente

PAGSALAKAY SANG MGA ESPESYI

Ginpatay sang “brown tree” nga mga man-ug ang halos tanan nga kapispisan sa kagulangan sa Guam

WATER HYACINTH

Ginapunungan sining tanom ang mga kanal kag mga suba sa mga 50 ka pungsod

[Credit Lines]

Money and cocaine smuggling: James R. Tourtellotte and Todd Reeves/U.S. Customs Service; bioterrorism: AP Photo/Kenneth Lambert; burning bus: AP Photo/HO/Israeli Defense Forces; child: AP Photo/Themba Hadebe; snake: Photo by T. H. Fritts, USGS; water hyacinth: Staff CDFA, California Dept. of Food & Agriculture, Integrated Pest Control Branch

[Mga retrato sa pahina 7]

Ginpadaku sang globalisasyon sa ekonomiya ang kal-ang sa ulot sang mga manggaranon kag mga imol

[Credit Line]

UN PHOTO 148048/J. P. Laffont - SYGMA

[Mga retrato sa pahina 10]

Ang Internet ginagamit sa pagpauswag sa terorismo