Isa ka Dalangpan Para sa Pag-imprinta sing Biblia

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA BELGIUM

Halos 500 na ka tuig ang nagligad, ang pila sang una nga gin-imprinta nga mga kopya sang kompleto nga Biblia ginhimo sa Antwerp, Belgium. Ano ang nagganyat sa mga manug-imprinta sang Biblia sa sini nga siudad? Ano nga mga risgo ang ila gin-atubang sa pag-imprinta sing Biblia? Agod aton mahibaluan, balikan naton ang natabo sang una nga bahin sang ika-16 nga siglo.

ANG Antwerp nahamtang sa baba sang Scheldt River, 89 kilometros gikan sa North Sea. Sang ika-16 nga siglo, sa panahon sang ginatawag nila nga bulawanon nga dag-on sini, naeksperiensiahan sang Antwerp ang tumalagsahon nga pag-uswag sa ekonomiya. Sa katunayan, madasig nga nagsangkad ang siudad kag nangin pinakadaku ini nga pantalan sang Europa kag isa ini sa pila lamang ka siudad sa Nakatundan nga Europa nga may kapin sa 100,000 ka pumuluyo.

Ang pag-uswag sang Antwerp nagganyat sa mga negosyante sang bug-os nga Europa. Ini kag ang padayon nga pag-uswag nakabulig agod mangin labi ka matinuguton ang mga awtoridad sang siudad, sa amo ang Antwerp nangin duog nga nagpalambo, nagpasanyog, kag nagsakdag sang bag-o nga mga ideya. Ang matinuguton nga kahimtangan nagganyat sa mga manug-imprinta nga nagbatyag nga hilway sa katalagman ang pag-imprinta didto kag ang pagpalapnag sining bag-o nga mga ideya. Wala magdugay, ang Antwerp sang ika-16 nga siglo may yara na 271 ka manug-imprinta, manugbalhag, kag manugbaligya sing mga libro. Ang mga mahistrado sadto pabugal nga naglaragway sang ila siudad subong “isa ka dalangpan kag mainuswagon nga duog para sa tanan nga taliambong, siensia, pungsod kag maayong pamatasan.”

Pagpanunog sing mga Libro kag mga Monghe

Lakip sa bag-o nga mga ideya nga gin-imprinta kag  ginpalapnag amo ang mga ideya ni Martin Luther (1483-​1546). Sia ang lider sang Repormasyon, isa ka relihioso nga lihok nga amo ang ginhalinan sang Protestantismo. Anom ka bulan pa lamang pagkatapos nagsugod ang Repormasyon, ang mga libro ni Luther makit-an na sa mga balaligyaan sang libro sa Antwerp. Indi makapakibot nga wala ini nahamut-an sang Katoliko nga Simbahan. Sang Hulyo 1521 ginpalig-on sang simbahan ang publiko nga pagsunog sing 400 ka ginatawag nga erehes nga mga libro sa Antwerp. Pagligad sang duha ka tuig, ang duha ka Augustinian nga monghe nga taga-Antwerp nga nagsakdag sa mga ideya ni Luther ginsunog nga buhi sa usok.

Ining mga buhat wala nagpugong sa isa ka grupo sang maisog nga mga manug-imprinta sa Antwerp. Ang kaisog sining mga manug-imprinta may daku nga papel agod matigayon sang ordinaryo nga tawo ang Biblia. Sin-o ang pila sa sining mga manug-imprinta?

Manug-imprinta nga Nangin Martir

Si Adriaen van Berghen isa ka manug-imprinta kag manugbaligya sing libro. Sang 1522 ginbutang sia sa pandog bangod sang pagbaligya sing mga libro ni Luther kag ginbilanggo wala magdugay pagkatapos sini. Ginpatawad sia apang nagbalik sia gilayon sa iya hilikuton. Nag-imprinta sia liwat​​—⁠sa sini nga tion, sang isa ka Olandes nga badbad sang mga bahin sang “Bag-ong Testamento” ni Luther. Ginbalhag ini sang 1523, isa ka tuig lamang pagkatapos sang una nga pagbalhag sang Aleman nga “Bag-ong Testamento” ni Luther.

Apang, sang 1542 sang makit-an ang madamo nga ginadumilian nga libro sa iya balay sa Delft, Netherlands, gin-aresto liwat si Van Berghen. Sang primero, mamag-an lamang ang sentensia sa iya sang isa ka huwes​​—⁠duha ka oras sa tambala nga “may pila sang mga gindumili nga libro nga nabitay sa iya liog.” Apang sang ulihi, ang sentensia ni Van Berghen nangin silot nga kamatayon, kag ining maisog nga manug-imprinta ginpugutan sang ulo paagi sa espada.

Isa ka Nota sa Marhin ang Gintunaan sang Iya Kamatayon

Ang may pinakamadamo sadto nga naimprinta nga Biblia sa Olandes nga lenguahe amo si Jacob van Liesvelt. Nakabalhag sia sing kabug-usan nga 18 ka edisyon sang Biblia nga Olandes. Sang 1526 gin-imprinta niya ang isa ka kompleto nga Olandes nga Biblia. Ining Biblia nagguwa apat ka tuig antes ginbalhag ang una nga kompleto nga Biblia nga Pranses kag siam ka tuig antes sang una nga kompleto nga Biblia nga Ingles! Ang Biblia ni Van Liesvelt panguna nga napasad sa wala pa matapos nga Aleman nga Biblia ni Luther.

Ang katapusan nga Olandes nga edisyon ni Van Liesvelt, sang 1542, nagaunod sing mga dibuho (woodcut) kag bag-ong mga nota sa marhin. Halimbawa, sa kilid sang Mateo 4:⁠3, may Yawa nga ginalaragway subong isa ka buranguson nga monghe nga may rosarito kag may mga tiil sang kanding. Apang, ang nagpaakig gid sa Katoliko nga Simbahan amo ang mga nota sa marhin. Ang isa ka nota​​—⁠nga mabasa nga “Ang kaluwasan paagi lamang kay Jesucristo”​​—⁠amo ang ginbasihan sa pagsentensia kay Van Liesvelt sing kamatayon. Bisan pa nangatarungan si Van Liesvelt nga ang iya Biblia gin-imprinta nga may eklesiastiko nga pahanugot nga Cum gratia et privilegio, ginpugutan sia sang ulo sa Antwerp sang 1545.

 Gin-aprobahan Anay, Dayon Gindumili

Samtang, sa Pransia ang isa ka kilala nga Katoliko nga humanist nga si Jacques Lefèvre d’Étaples masako man sa pagbadbad sing Biblia sa Pranses gikan sa Latin, bisan pa ginakonsulta man niya ang orihinal nga Griegong teksto. Luyag ni D’Étaples nga matigayon sang ordinaryo nga tawo ang Biblia. Sia nagsulat: “Ang tion magaabot nga si Cristo ibantala sa putli nga paagi kag indi masimpunan sang mga tradisyon sang tawo, nga wala pa nagakatabo karon.” Sang 1523 ginbalhag niya ang Pranses nga badbad sang “Bag-ong Testamento” sa Paris. Wala ginpahanugutan sang mga teologo sang bantog nga Sorbonne University ang iya badbad bangod sa tumandok ini nga hambal. Bangod sang ila pag-atake, nagpalagyo si D’Étaples sa Paris kag nagkadto sa Strasbourg sa naaminhan-sidlangan nga Pransia.

Subong resulta sini nga pagpamatok, ang mga manug-imprinta sa Pransia wala na nangahas nga mag-imprinta pa sing Biblia sa Pranses. Sa diin, nian, maimprinta ni D’Étaples ang iya Biblia? Ang Antwerp isa ka maalamon nga pagpili. Ang edisyon sang Biblia ni D’Étaples sang 1530, nga gin-imprinta sa Antwerp ni Merten de Keyser, amo ang nangin una nga Pranses nga badbad sang Biblia sa isa ka tomo. Talalupangdon nga gin-imprinta ni De Keyser ining badbad sa pahanugot sang Catholic University of Louvain, ang pinakadaan nga unibersidad sa Belgium, kag sa pahanugot sang Balaan nga Romanong Emperador nga si Charles V mismo! Walay sapayan sini, sang 1546 ang badbad ni D’Étaples gindugang sa listahan sang mga libro nga gindumili sa mga Katoliko nga bumalasa.

“Sa Obispo ang mga Libro . . . kay Tyndale ang Kuwarta”

Sa Inglaterra sa sini man nga panahon, luyag badbaron sang ordenado nga pari nga si William Tyndale ang Biblia sa Ingles. Apang, wala sia ginpahanugutan sang obispo sang London nga si Cuthbert Tunstall. Sang narealisar ni Tyndale nga indi niya mabadbad ang Biblia sa Inglaterra, nagkadto sia sa Alemanya. Sang ulihi, sang Pebrero 1526, nagmadinalag-on sia sa pag-imprinta sa iya una nga kompleto nga Ingles nga badbad sang “Bag-ong Testamento.” Wala pa mabulani, ang una nga mga kopya sini nga badbad nagguwa na sa Inglaterra.

Apang, determinado gid si Obispo Tunstall nga punggan ang ordinaryo nga mga tawo sa pagbasa sing Biblia. Busa, ginsunog niya ang tanan niya nga makita nga kopya sang bersion ni Tyndale. Apang, padayon ini gihapon sa paglapnag. Gani ginpatigayon sang obispo, paagi sa isa ka negosyante nga si Packington, nga baklon ang tanan nga Biblia ni Tyndale antes ini makaguwa sa kontinente kag makalab-ot sa Inglaterra. Nagpasugot sa sini si Tyndale kag gingamit niya ang kuwarta sa pagpauswag sang iya badbad kag sa pag-imprinta sang isa ka rebisado nga edisyon. “Kag sa amo ining transaksion nagresulta sa pag-uswag,” komento sang isa ka tiliman-an sadto nga tion. “Sa Obispo ang mga libro, kay Packington ang pagpasalamat, kag kay Tyndale ang kuwarta.” Busa, di-hungod nga gingastuhan sang obispo sang  London ang hilikuton ni Tyndale sa pagbadbad sing Biblia!

Ang Koneksion ni Tyndale sa Antwerp

Apang bisan pa ginpamakal kag ginsunog ang tanan nga kopya sini, ang “Bag-ong Testamento” ni Tyndale nagpadayon sa pagdamo sa Inglaterra. Paano ini natabo? Patago nga gin-imprinta sang duha ka maisugon nga manug-imprinta sa Antwerp, nga sanday Hans kag Christopher van Ruremond, ang mga edisyon sang “Bag-ong Testamento” ni Tyndale. Bisan pa ining Biblia madamo sing sala sa tipograpiya, luyag gihapon ini baklon sang mga tawo sa Inglaterra.

Apang, sang 1528, ginbilanggo si Hans sa London bangod sa pag-imprinta sing 1,500 ka kopya sang “Bag-ong Testamento” ni Tyndale kag sa pagdala sing 500 ka kopya sa Inglaterra. Mahimo nga napatay sia sa bilangguan sa Inglaterra. Sang 1531, ang manghod nga lalaki ni Hans nga si Christopher ginbilanggo man sa Inglaterra bangod sang pagbaligya sing “Bag-ong Testamento.” Mahimo nga napatay man si Christopher subong isa ka bilanggo.

“Ang Pinakadungganon nga Handumanan ni Tyndale”​​—⁠Gin-imprinta sa Antwerp

Kutob sang 1529 tubtob 1535, ginhinguyang ni Tyndale ang kalabanan sang iya panahon sa Antwerp, diin ang kahimtangan mas paborable sa iya hilikuton. Sang 1530, gin-imprinta didto ni Merten de Keyser ang badbad ni Tyndale sang Pentateuko, diin ang ngalan nga Jehova una nga nakita sa Ingles.

Sang Mayo 1535, gin-aresto si Tyndale sa Antwerp. Samtang nagaantos sia sa bilangguan, gintapos sang isa sang iya mga estudyante, nga si Miles Coverdale, ang badbad ni Tyndale sang Hebreong Kasulatan. Sang Oktubre 6, 1536, sa Vilvoorde, Belgium, gingapos si Tyndale sa isa ka usok, ginkuga, kag ginsunog. Ang iya pamilinbilin: “Ginuo, buksi ang mga mata sang Hari sang Inglaterra!”

Ang Ginpasubli ni Tyndale

Wala magdugay pagkatapos ginpatay si Tyndale, ginpahanugutan ni Hari Henry VIII sang Inglaterra ang isa ka badbad sang Biblia nga pagabasahon sa mga simbahan. Gin-imprinta ini ni Matthias Crom, isa pa ka manug-imprinta sa Antwerp. Ining Biblia, nga nakilala subong Matthew’s Bible (ginhingalanan sunod kay Thomas Matthew), panguna nga nagaunod sang badbad ni Tyndale.⁠ * Makahalam-ot gid nga gingamit karon sang mga obispo ang badbad nga ila anay ginpanunog mga pila lamang ka tuig ang nagligad​​—⁠ang badbad nga ginpanginmatyan ni Tyndale!

Ang kalabanan sang mga badbad ni Tyndale gintipigan sa King James Version. Busa, madamo sang mga ekspresyon sa King James Version nga nag-impluwensia sing daku sa Ingles nga lenguahe ang gin-imbento ni Tyndale kag una nga gin-imprinta sa Antwerp. Ang kilala nga mga ekspresyon kaangay sang “the signs of the times” kag “the powers that be” subong man sang “Am I my brother’s keeper?” direkta nga ginkuha tanan kay Tyndale sang mga manugbadbad sang King James Version. (Genesis 4:⁠9; Mateo 16:⁠3; Roma 13:⁠1) Suno kay Propesor Latré, ang impluwensia ni Tyndale sa Ingles nga lenguahe mas daku pa sangsa kay Shakespeare!

Sa ulihi nga katunga nga bahin sang ika-16 nga siglo, indi na nangin matinuguton sa relihion ang Antwerp kag wala na ini nagpabilin nga isa ka dalangpan para sa pag-imprinta sing Biblia. Bangod ini sang paghingabot nga ginhimo sang Counter Reformation sang Katoliko nga Simbahan. Walay sapayan sini, daku gid ang nabulig sang kaisog kag mga sakripisyo sang nauna nga mga manug-imprinta sang Biblia sa Antwerp agod matigayon karon sang mga bumalasa sang Biblia sa bug-os nga kalibutan ang Pulong sang Dios.

[Nota]

[Mga retrato sa pahina 15]

Sa ibabaw: De mano nga pagplastar sing mga tipo; si Martin Luther nagabadbad sang Biblia; dumaan nga mapa sang siudad sang Antwerp

[Retrato sa pahina 16]

Estante sang libro ni Jacob van Liesvelt

[Mga retrato sa pahina 17]

Si Jacques Lefèvre d’Étaples kag ang pahina sang titulo sang iya edisyon sang Biblia sang 1530, nga gin-imprinta sa Antwerp

[Retrato sa pahina 17]

Publiko nga pagpanunog sing Ingles nga mga Biblia sa London

[Retrato sa pahina 18]

Si William Tyndale, isa ka pahina gikan sa iya Biblia, kag si Miles Coverdale

[Picture Credit Lines sa pahina 16]

Pahina 15: Typesetter: Printer’s Ornaments/by Carol Belanger Grafton/Dover Publications, Inc.; si Luther: From the book Bildersaal deutscher Geschichte; mapa: By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen; pahina 17: Laragway: From the book Histoire de la Bible en France; pahina sang Biblia: © Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris; pagpanunog sing Biblia: From the book The Parallel Bible, The Holy Bible, 1885; pahina 18: si Tyndale: From the book The Evolution of the English Bible; si Coverdale: From the book Our English Bible: Its Translations and Translators