Pagbantay sa Kalibutan

‘Pinakagamay sa Kalibutan’

“Ang pinakagamay nga tiki sa kalibutan,” nga duha lamang ka sentimetro ang kalabaon, natukiban sa mga lungib sang Jaragua National Park sa Dominican Republic. “Ang pinakadaku sini nga katalagman amo ang mahubsan sing tubig, bangod ang panit sini madamol katama kon ipaanggid sa unod sini,” siling sang The Times sa London. “Ini nga tinuga indi lamang ang pinakagamay nga tiki, kundi amo man ang pinakagamay sa amniotes, ang grupo sang 23,000 ka espesyi sang reptilya, pispis kag mamalya.” Ang may kaanggid lamang sa sini nga kadakuon amo ang tiki sa malapit nga British Virgin Islands. Ang pamantalaan nagsiling pa: “Ginapabugal man sang Caribbean ang pinakagamay nga pispis sa kalibutan, ang Bee Hummingbird, nga 5 sentimetros ang kalabaon, kag ang pinakamanipis nga man-ug, ang Lesser Antillean Threadsnake, nga makalusot sa buho sa tunga sang lapis kon kuhaon ang inugsulat sini.”

Ang Kabuangan sang Nalubong nga mga Bomba

“May kapin sa 110 [milyones] ka nalubong nga bomba sa bug-os nga kalibutan. Ang pagpanguha sini magabili sing $33 [bilyones] kag magalawig sing 1,100 ka tuig sa karon nga kadasigon sang pagpanguha,” report sang pamantalaan nga The Guardian sa Britanya. “Beinte-singko ka beses nga mas madasig ilubong ang mga bomba sangsa panguhaon ini,” kag kutob sang 1975, kapin sa isa ka milyon ka tawo ang nangin baldado ukon napatay bangod sini​—⁠lakip ang 300,000 ka kabataan. Katunga sang tanan nga adulto kag kapin sa katunga sang tanan nga kabataan nga nakatapak sa isa ka nalubong nga bomba ang napatay antes makalab-ot sa ospital. “Ang mga soldado kilala gid nga indi masaligan sa pagrekord kag sa paghupot sing mga rekord kon diin ginlubong ang mga bomba,” siling pa sang pamantalaan, kag madamo nga “bomba ang nasaylo sa iban nga duog, masami sa wala anay sing nalubong nga mga bomba.” Bisan halos nadula na ang bug-os kalibutan nga negosyo sa nalubong nga antipersonnel nga mga bomba, mga 230 milyones tubtob 245 milyones ang natago gihapon sa bug-os nga kalibutan. Suno sa International Campaign to Ban Landmines, 15 ka gobierno kag mga 30 ka organisasyon sang mga terorista kag grupo sang mga gerilya ang nagagamit gihapon sini.

Pagkapatay sang Monarch nga mga Alibangbang

Ang grabe nga ulan sa tigtulugnaw sang Enero, nga ginsundan sang tama katugnaw nga panahon, naghapay sa duha sang pinakadaku nga kolonya sang monarch nga mga alibangbang sa Mexico. Subong sang ginreport sa The New York Times, ginbulubanta sang mga manugpanalawsaw nga “74 porsiento sang mga monarch sa kolonya sang Sierra Chincua kag 80 porsiento sa kolonya sang Rosario ang napatay. Lakip sa pila ka magagmay nga mga kolonya, . . . ang mga alibangbang sa sining dalagku nga mga kolonya amo ang nagahuman sa bug-os nga buluaran sang mga monarch para sa nasidlangan nga Estados Unidos kag Canada.” Mga 220 tubtob 270 milyones ka alibangbang ang nakusog kag nataktak halin sa ila ginahapunan nga mga kahoy, nga nagtabon sa duta sa kadamulon nga kapin sa 30 sentimetros sa pila ka duog. Bisan pa ginkabig nga indi katalagman sa espesyi ini nga pagkapatay, ang mga manugpanalawsaw nagsiling nga bangod sang nabilin nga pila na lamang ka alibangbang, madali ini mahalitan sang mga epekto sang panahon kag balatian sa ulihi. Kilala ang mga monarch bangod sang makadalayaw sini nga pagsaylo sing tingob paaminhan halin sa Mexico kon tigpamulak. Nagapangitlog ini sa nabagatnan nga Estados Unidos. Mangin dugang pa ini nga mga alibangbang nga magapadayon sang pagsaylo, nga makalab-ot tubtob sa Canada sa tig-ilinit.

“Sibu Apang Mabinalaybayon”

Ang Biblia “indi patupato kundi matuod gid kag tuhay sa ginpatihan anay,” siling sang Pranses nga magasin tuhoy sa kinaugali nga Terre sauvage. Ang mga biologo nga nagatuon sa Israel nagsiling nga ang Biblia, bisan pa isa ka relihioso nga libro, nagaunod sing “husto kag sibu nga mga obserbasyon may kaangtanan sa kabuhi sang mga sapat.” Nagasambit nga “ang Salmo kag Hulubaton hamili nga mga ginahalinan sang impormasyon” para sa mga biologo, ang artikulo nagsiling pa: “Ang tulun-an sang Job . . . nagahatag sing sibu apang mabinalaybayon nga mga paglaragway sa pagbusong sang kanding nga talunon (ibex) subong man ang kinaugali nga ginaistaran sang asno nga talunon kag sang hippopotamus.”