Naputos sa Daw Bulawan nga Tinulo

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA DOMINICAN REPUBLIC

ISA ka subay ang madasig nga nagalatay sa lawas sang kahoy, nga wala sing hinalung-ong sa katalagman nga nagahulat sa unahan. Sa hinali lamang, nagpilit ang isa niya ka tiil, nian ang isa pa, tubtob nga indi na makahalin ang subay sa tulad-dugos nga tagok sang kahoy. Isa pa ka tulo sang daw bulawan nga tagok ang nahulog, kag ang subay naputos. Imposible ang pagpalagyo. Sang ulihi, ang mapilit nga tagok nga may subay sa sulod nahulog sa duta. Gin-anod sang ulan pakadto sa suba ang nabilanggo nga subay, diin natabunan ini sang labnang. Mga milenyo sang ulihi, nakita ang subay nga napreserbar sa isa ka daw bulawan nga tinulo. Ang tagok nagtig-a kag nangin amber​—⁠isa sang labing malahalon nga mga bahandi sang tawo.

Ano ang aton nahibaluan tuhoy sa amber? May masugid bala ang amber kag ang mga insekto nga nasulod sa sini tuhoy sa nagligad? Ini bala ang paagi agod makatuga liwat sang madugay na napapas nga mga porma sang kabuhi?

Bulawan sang Aminhan

Sa sulod sang linibo ka tuig, ang mga tawo nawili gid sa makatalanhaga nga ginhalinan sang amber kag sa masili, tulad bulawan nga katahom sini. Luwas sini, ang amber daw may makatilingala nga mga gahom! Sang mga 600 B.⁠C.⁠E., naobserbahan sang Griegong sientipiko nga si Thales nga kon ang amber nusnusan sing lapat, may ikasarang ini sa pagbalani sang balahibo ukon sang magagmay nga mga dagami. Ining “makatilingala nga gahom” isa ka static nga elektrisidad. Sa katunayan, sa pila ka lenguahe ang tinaga nga “elektrisidad” naghalin sa Griego nga tinaga para sa amber​—⁠elektron. Kapin sa duha ka libo ka tuig sang ulihi nga natukiban sang Ingles nga manugbulong nga si William Gilbert nga may iban pa nga butang magluwas sa amber ang nagapatubas man sing static nga elektrisidad.

Sadto anay sa ulot sang 54 kag 60 C.⁠E., ginsugo ni Emperador Nero sang Roma ang isa ka opisyal sang mga soldado nga pangitaon kon diin ang ginhalinan  sining bilidhon nga butang. Naglakbay pa aminhan, nakita niya ini​—⁠ang Baltic Coast⁠​—⁠kag nagbalik sia nga may dala nga ginatos ka kilo nga amber. Ginpakabahandi sa Roma ang amber bangod sang katahom kag sang ikasarang kuno sini nga mag-amlig sa tag-iya sini. Ginlakot man ini sa mga bulong kag inughaplas. Ginreport sang Romanong istoryador nga si Pliny nga tuman ka bantog ang amber amo nga ang isa ka pigurin nga amber mas mahal pa sa isa ka mapagros nga ulipon!

Ang una nga sibilisasyon sang naaminhan nga Europa naggamit sing amber, nga kon kaisa ginatawag nga bulawan sang aminhan, agod ibaylo para sa salsalon, saway, kag iban pa nga mga butang gikan sa bagatnan. Sang Edad Media, kontrolado gid sang mga Teutonic Knight, nga bag-o lang makapauli gikan sa Krusada, ang negosyo kag pagbuhat sang amber sa Europa. Ang indi awtorisado nga pagtipon sing amber ginasilutan sing kamatayon.

Samtang, sa isla sang Quisqueya sa Caribeano, nga amo ang Dominican Republic kag Haiti karon, natukiban man sang Taino Indians ang amber. Sadtong una nga pagkadto ni Columbus sa Quisqueya sang 1492, ginregaluhan niya sing nagaidlak nga kulintas nga amber ang lamharon nga pangulo sang pulo. Nakibot kuno si Columbus sang ginregaluhan man sia sing mga sapatos nga napunihan sang binilog nga amber!

Ano ang Amber?

Ang amber sa Dominican Republic amo ang nagtig-a nga tagok sang napapas na nga espesyi sang malapad sing dahon nga kahoy sa tropiko. Ang pila ka pareho nga espesyi, nga nakilala didto subong algarroba, nagatubo gihapon sa Caribeano, subong man sa Sentral kag Bagatnan nga Amerika. Apang, ang mga espesyi nga halos pareho sa dumaan nga “amber tree” sa Dominican Republic masapwan lamang sa Sidlangan nga Aprika. Ang amber gikan sa rehiyon sang Baltic sa Europa naghalin sa isa ka coniferous nga kahoy.

Paano naporma ang amber? Una, sa pila ka paagi nabuksan ang panit sang kahoy​—⁠ayhan nabali ang isa ka sanga, nasamad ang lawas, ukon ang kahoy ginbuhuan sang mga bagangan. Nian ang mapilit nga tagok nagatulo sa kadaygan agod tabunan ang samad. Ang mga insekto ukon ang iban nga diutay nga mga tinuga nga natabuan nga nagpilit sa tagok maputos sini sa ulihi. Indi kaangay sang duga sang kahoy, nga nahuman sa tubig kag mga sustansia, ang tagok nahuman sa kombinasyon sang mga terpene, alkohol, kag ester. Ining mga kemikal amo ang nagapanghikot subong manugpamala kag antibiotiko. Ginapreserbar sini ang bisan ano nga naputos nga mga insekto kag mga tanom. Kon nagakaigo ang mga kahimtangan sang palibot, amat-amat nga nagatig-a ang tagok nga mangin amber, nga nagapreserbar sang mga unod sini nga indi maano sa sulod sang mga milenyo. Busa, ang amber amo ang napreserbar nga tagok gikan sa dumaan nga mga kahoy.

Pagpangita sa Nadula nga Manggad

Bisan pa nga masapwan ang amber sa bug-os nga kalibutan, mga 20 lamang ka duog ang may amber nga puwede minahon. Sa karon, ginamina ang kalabanan nga amber sa rehiyon sang Baltic sa  Nasidlangan nga Europa, sa Dominican Republic, kag sa pila ka duog sa Mexico.

Ang pagmina sang amber mabudlay katama. Madamo nga sientipiko ang nagapati nga agod mangin amber ang tagok, dapat malubong ini sa duta, sa masami sa basabasa nga daga ukon sa balasbalason nga duta. Madamo nga minahan sa Dominican Republic ang nahamtang sa mataas, mabudlay nga alagyan nga puno sing madabong, subtropiko nga kagulangan. Sarang lamang ini makadtuan paagi sa paglakat ukon pagsakay sa asno sa taklaron nga mga alagyan sa bukid.

Ang pila ka minahan malapad kag madalom nga mga buho. Apang ang iban makitid nga mga buho nga nagalaba tubtob sa 200 metros. Bangod ang mga makinarya kag mga palupok sarang makaguba sa amber, dapat mangabudlay sing lakas ang mga minero sa pagtipik sini sa matig-a nga balas kag daga paagi sa kamot, nga nagagamit sing mga sinsel, piko, kag mga pala. Kon kaisa kandila lamang ang suga sang mga minero.

Gikan sa Magaras nga Bato Pakadto sa Mahining nga Hiyas

Pagkatapos nga makuha ang amber sa nagapalibot nga mga bato, ginadala ini sang minero sa silak sang adlaw, ginahugasan ini, kag ginatiltig niya dayon ang matig-a nga putos sini sa isa ka bahin. Ginabasa niya dayon sang langis ang nagguwa nga bahin agod matan-aw ang amber. Ginapangita niya ang sulod​—⁠napreserbar nga mga sapat, mga insekto, ukon ang iban nga organiko nga materyal nga mahimo amo ang unod sang amber. Ang isa ka insekto mahimo makita sa 1 sa kada 100 ka bilog nga amber sa Dominican Republic. Sa pagpatuhay, 1 sa 1,000 ka bilog nga amber sa Baltic ang may insekto. Ang isa ka rason amo nga ang amber sa Baltic malubog, samtang kapin sa 90 porsiento sang amber sa Dominican Republic ang masinaw.

Ginapili sing maayo ang amber suno sa kadakuon, korte, duag, kag unod sini. Kalabanan sang linibo ka binilog sang amber nga makali kada semana ang magagmay. Apang indi tanan. Ang isa ka amber sa Dominican Republic nagabug-at sing otso kilos! Ang mga magagmay nga wala sing sulod ginagamit para sa alahas, samtang ginatigana ang labing malahalon nga mga binilog sa pribado nga mga kolektor ukon sa mga museo.

Masami nga ang duag sang amber masili nga dalag kag daw bulawan. Ang pila ka bilog sang asul nga amber ginamina kada bulan sa Dominican Republic. Apang mas talagsa lang makita ang berde nga amber. Ining nanuhaytuhay nga duag ginapatihan nga tuga sang nagkalainlain nga pagsimpon sang kemikal kag sang mga mineral sa duta.

Paghanduraw sang Dumaan nga Kagulangan

Bangod sang pinasahi nga mga kinaiya sini, ang amber kag ang mga “bilanggo” sini nagdugay sangsa tropikal nga ecosystem nga ila ginhalinan. Ang organiko nga materyal sa kalabanan nga fossil nagtig-⁠a​—⁠ginbuslan sang mga mineral ang orihinal nga balayan sini. Sa pihak nga bahin, ang amber mismo organiko, subong sang bisan ano nga sapat ukon mga tanom nga unod sini. Kon masinaw ini, ang dumaan nga mga bahandi sini sarang matun-an kag maretratuhan  nga may tatlo ka dimension nga wala nagaguba sini. Sa amo, ang amber gintawag nga isa ka ekselente gid nga paagi agod matigayon ang impormasyon tuhoy sa nagligad bangod nagaunod ini sing isa ka rekord indi lamang sang mga insekto kag magagmay nga mga sapat kundi sang mga tanom man kag klima sang madugay na nadula nga ecosystem.

Ano ang labing hamili nga mga unod sini? Nagadepende ini sa pagtamod sang kolektor. Ang pila sang labing mahal nga mga sulod amo yadtong ginakabig sang mga maluyagon sang amber subong ang tatlo ka bahandi​—⁠mga iwi-iwi, mga tiki, kag mga paka. Bangod mas daku kag mas makusog sila sangsa madamo nga insekto, ang kalabanan sa ila mahapos nga makahalin kon magpilit sila sa tagok. Ang mga nagpilit masami nga tuman kagamay ukon ayhan nagluya bangod sang balatian ukon nasamaran sang manunukob. Daw ano ini kalaka? Malaka gid! Ginbulubanta sang isa ka kolektor nga mga 30 tubtob 40 lamang ka iwi-iwi, 10 tubtob 20 ka tiki, kag 8 ukon 9 ka paka ang nakit-an. Yadtong nasapwan hamili gid. Ang isa ka amber sa Dominican Republic nga nasapwan sang 1997 nagaunod sang isa ka diutay nga paka, kag nagabili ini sing kapin sa $50,000.

Para sa pila ka sientipiko, iban nga sahi sang unod ang mas makawiwili. Bangod ang mga insekto madali pirme magpilit, madamo nga amber ang nagaunod sing “retrato” sang dumaan nga kasaysayan. Sarang matun-an ang pagginawi sang insekto, subong sang manunukob kag sang tulukbon sini. Ang pila ka ispesimen nga may mga itlog, manugdaku nga mga ulod, mga itlog sang damang, ukon bag-o mabuto nga mga damang ang nagahatag kahigayunan sa mga sientipiko nga matun-an ang nagkalainlain nga hut-ong sang pagdaku sang insekto. Ang isa ka amber, nga ginatago sa isa ka museo sa Stuttgart, Alemanya, nagaunod sang isa ka grupo sang 2,000 ka subay.

Sing kaanggid, ang impormasyon tuhoy sa mga tanom sang dumaan nga kagulangan sarang matipon sing amat-amat sa mga unod sini. Ang mga bulak, uhong, lumot, dahon, kag mga binhi nga napreserbar sa amber nagpaposible nga makilal-an ang madamo nga sahi sang tanom kag kahoy sang una. Dugang pa, napat-od sang mga sientipiko nga may mga igos man, bisan pa nga wala sing dahon ukon mga sanga sini ang nasapwan. Ngaa? Bangod nakita ang pila ka espesyi sang ligwan sa amber​—⁠mga ligwan nga nagaistar kag nagamuad lamang sa mga igos. Busa, rasonable ang maghinakop nga nagatubo man anay ang mga igos sa kagulangan.

Pagbuhat Liwat sang Nagligad?

Pila ka tuig na ang nagligad, isa ka bantog nga pelikula ang ginpasad sa ideya nga ang mga dinosaur sarang magluntad liwat gikan sa DNA sang dugo sang dinosaur nga nasapwan sa mga lamok sa sulod sang amber. Madamo nga sientipiko ang nagaduhaduha nga posible gid ini. Ang tanan buhi nga butang may kaugalingon nga DNA, nga nagaunod sang nasulat nga mga instruksion nga nagapat-od sang ila napanubli nga mga kinaiya. Apang, bisan may diutay nga mga bahin sang DNA nga nakuha paagi sa sientipiko nga mga eksperimento gikan sa pila ka insekto kag mga tanom nga yara sa amber, ining mga eksperimento indi makapatubas liwat sang napapas na nga mga tinuga.

Indi lamang nga guba na ang nasapwan nga DNA kundi indi man ini kompleto. Suno sa isa ka bulubanta, ang nakuha nga mga tinipik mas diutay pa sa isa sang isa ka milyon nga bahin sang bug-os nga impormasyon sa genetic code sang organismo. Ang pagbuhat liwat sining code sing bug-os ginpaanggid sa pagbuhat liwat sang libro nga may linibo ka pahina gikan sa isa ka nagsalakot kag indi kompleto nga dinalan.⁠ *

Sa bisan ano nga kahimtangan, ang ideya sa pag-clone sang mga dinosaur nagpabaskog liwat sang interes sa amber, kag may madamo na karon nga eksibit sang amber sa mga museo sa bug-os nga kalibutan. Sa Amber World Museum sa Santo Domingo, Dominican Republic, sarang matigayon sang mga dumuluaw ang mga impormasyon sa kompyuter kag matun-an ang amber sa dalagku nga mga mikroskopyo. Sa isa ka buluhatan sang amber sa museo, ang lantip nga mga manugbuhat nagahimo sang wala maproseso nga amber subong mga matahom nga mga alahas kag mga hiyas nga may makita nga mga fossil.

Nawili ang mga tawo sa amber sa sulod sang madamo nga siglo. Karon, ang amber ginapakabahandi bangod sang mabaskog kag misteryoso nga katahom sini. Nagaaman man ini sa aton sang hamili nga impormasyon tuhoy sa nagligad.

[Nota]

[Mga retrato sa pahina 23]

Nasapwan sa sulod sang “amber” ang nagkalainlain nga insekto kag subong man ang mga paka

[Mga retrato sa pahina 24]

Ginhimo nga mahining nga mga hiyas ang magagmay nga mga “amber”

[Picture Credit Lines sa pahina 23]

Insects in amber on pages 22 and 23 and loose jewelry on page 24: Cortesía Museo Mundo de Ambar, Santo Domingo RD - Foto Gianfranco Lanzetti; page 23 frog: Cortesía Museo Mundo de Ambar, Santo Domingo RD e Nelson Fulgencio - Foto Gianfranco Lanzetti