Crazy Horse—Paghimo sa Bukid nga Isa ka Monumento

ANO ang mahimo magpahulag sa isa ka pamatan-on nga Polaco-Amerikano nga eskultor, nga may duna nga kinaadman, agod sugdan ang proyekto nga itigib sa bukid ang isa ka ginahanduraw nga hitsura sang isa ka respetado nga Indian nga mangangaway? Indi ini padasudaso nga desisyon, kay gindesisyunan ini ni Korczak Ziolkowski​—⁠amo ini ang ngalan sang eskultor⁠​—⁠sa sulod sang pito ka tuig.

Sang 1939, nakabaton si Korczak sing sulat gikan kay Henry Standing Bear, isa ka tigulang nga pinuno sang Lakota nga mga Indian kag nagapuyo sa Pine Ridge Indian Reservation sa South Dakota. Ginpangabay sia sang pinuno sa paghimo sing monumento sang isa ka bantog nga pinuno sang mga Indian sa Black Hills sang South Dakota. Ginatamod sang Lakota nga mga Indian ang Black Hills subong sagrado nga teritoryo sang mga Indian, kag wala sila malipay sang mahuman sang eskultor nga si Gutzon Borglum ang iya daku nga eskultura sang apat ka presidente sang Estados Unidos sa Mount Rushmore, sa tunga mismo sang ila sagrado nga Black Hills. Si Pinuno Standing Bear nagsulat kay Korczak nga nagasiling: “Luyag namon sang akon kaupod nga mga pinuno nga ipahibalo sa mga puti nga ang mga pula [Amerikano nga Indian] may bantog man nga mga baganihan.”

Ngaa si Crazy Horse?

Ngaa ginpili nila si Crazy Horse?⁠ * Si Robb DeWall nagpaathag: “Ang mga Indian amo ang nagpili kay Crazy Horse nga himuan sing monumento. Si Crazy Horse isa ka himpit nga huwaran sang isa ka Indian​—⁠isa ka isganan gid nga mangangaway kag maalam sa paghimo sing taktika sa pagpakig-away, ang nahauna nga Indian nga nakilal-an sa paggamit sing paon. Wala gid sia . . . magpirma sing tratado kag wala magpuyo sa reserbasyon [isa ka reserbado nga lote para sa Amerikano nga mga Indian].”

Diin ginkuha ni Korczak ang ideya para sa iya desinyo? Nakabati sia sing sugilanon tuhoy sa ginsabat ni Crazy Horse sa puti nga manugpatikang nga nagyaguta sa iya bangod sang pagpangindi niya nga magkadto kag magpuyo sa ginreserba nga lote para sa ila samtang ginhimo na ini sang kalabanan nga mga Lakota. Ang manugpatikang namangkot: “Diin na ang imo kadutaan?” Si Crazy Horse “nagtan-aw sa malayo, nga nagatudlo sa ibabaw sang ulo sang iya kabayo, kag may pagpabugal nga nagsiling, ‘Ang akon kadutaan amo kon diin nalubong ang akon mga patay.’ ”

Kon Diin Himuon ang Monumento

Ang una nga ginhimo amo ang pagpili sing bukid para sa ginaplano nga pinakadaku nga eskultura sa kalibutan, nga magalabaw pa sa kaiping nga Mount Rushmore. Sang 1947, nadesisyunan ni Korczak kag ni Pinuno Standing Bear ang bukid nga himuan sing eskultura. Amo ini ang 200-metros nga putukputukan sang isa ka bukid nga 2,050 metros sa ibabaw sang nibel sang dagat. Gintawag ini ni Korczak nga Thunderhead Mountain bangod sang tumalagsahon kon kaisa nga korte sang mga panganod sa ibabaw sini. Paano sila makakuha sing permiso nga kortehan ining bukid nga mangin isa ka daku kaayo nga monumento sang isa ka Indian?

Si DeWall nagpaathag sa libro nga Korczak​​—⁠Storyteller in Stone: “Ang bisan sin-o mahimo makapangayo sing legal nga kinamatarong sa pagmina sa Black Hills kag, kon sa aton pa, ‘mapanag-iyahan’ ining lote kon ang $100 nga bili sang pag-usisa ginabayaran kada tuig. Daw indi makapati si Korczak nga indi interesado ang gobierno kon bala ang bukid mangin subong sang isa ka Indian nga nagasakay sa kabayo tan-awon, basta ginabayaran niya ang ginakinahanglan nga kantidad sa pag-usisa sa sini kada tuig.”

Daw Ano ka Daku nga Bahin sang Bukid ang Kuhaon?

Si Korczak, nga diutay lamang ang kuwarta, nag-atubang sing daku kaayo nga trabaho, kag sang primero, nagaisahanon lamang sia. Ang una nga pagpalupok sing dinamita sang Hunyo 3, 1948, nagtiphag sang napulo ka tonelada lamang nga bahin sang bukid. Sugod sadto tubtob 1994, ang ginbulubanta nga 8.4 milyones ka tonelada nga igang ang natiphag gikan sa bukid. Ginatos ka Indian ang nagtan-aw sa una nga pagpalupok, lakip na ang lima sang siam ka mangangaway  sang bantog nga Battle of the Little Bighorn (Hunyo 25, 1876) nga buhi pa.⁠ *

Si Korczak mapisan kag makugi nga tawo. Gingamit ang troso nga ginpulod niya sa sina nga lugar, nagpatindog sia sing 741-ka-halintang nga hagdanan tubtob sa putukputukan sang bukid, diin nagplano sia nga guhaban ang bukid paagi sa pagpalupok sing dinamita kag kortehon ang ulo sang kabayo. Kinahanglan niya ang puwersa sang hangin agod mapaandar ang jackhammer (isa ka gamit sa pagbarina kag sa pagdugmok sa bato). Ang puwersa sang hangin naghalin sa isa ka daan nga de-gasolina nga compressor. Dapat planuhon kag ipahamtang ni Korczak ang 620 metros sang 8-sentimetros nga tubo sa ibabaw kag patabok sa bukid nga ginabarinahan niya. Kon mapatay gani ang compressor, nagapanaug sia sa hagdanan nga may 741 ka halintang agod paandaron liwat ang makina. Siam ka beses sia nga nagasaka panaug sa isa ka adlaw! Indi niya masarangan nga magbayad sa isa nga magabantay sang compressor. Mapagros gid sia kag determinado.

Sang 1951, 660 litros nga puti nga pintura ang nagamit niya sa pagpinta sang sulundan nga desinyo sang eskultura sa kilid sang bukid. Bangod sini, mahapos mahanduraw sang mga bisita kon mangin ano ang hitsura sang monumento.

Isa ka Trahedya kag Isa ka Krisis

Sang katuigan 1970 kag sang maaga nga bahin sang katuigan 1980, nagkonsentrar si Korczak sa pagguhab  sa igang paagi sa pagpalupok sing dinamita agod masugdan ang pagkorte sa ulo sang kabayo. Duha ka beses na sia nga naatake sa tagipusuon (1968 kag 1970). Sang tig-ilinit sang 1982, nangin madinalag-on ang iya quadruple heart bypass operation. Nian, natabo ang trahedya​—⁠si Korczak hinali nga napatay sang Oktubre sadto man nga tuig sa edad nga 74. Ano na ang matabo sa daku nga proyekto tuhoy kay Crazy Horse? Mauntat bala ini bangod sang pagkapatay sang eskultor?

Wala gid magpaabot si Korczak nga mahuman niya ang iya trabaho. Nahibaluan niya nga kapin pa sa bug-os nga kabuhi sang isa ka tawo ang kinahanglan agod mahuman ang proyekto, gani naghimo sia sing detalyado nga mga plano para sa sini. Kaangay niya, ang iya asawa, nga si Ruth, kag ang ila napulo ka kabataan maluyag gid nga matapos ang monumento. Nagbulig si Ruth sa tanan nga tikang nga ginhimo para sa proyekto. Ginbuligan niya si Korczak sa mga kalkulasyon kag sa pagdesinyo sa hitsura sang monumento.

Ang iya una nga prioridad amo ang paghuman sa ulo sang kabayo. Apang sang mapatay sia, nagbag-o yadto nga plano. Sang 1987, namat-od ang iya asawa, kaupod sang mga direktor sang wala ganansia nga institusyon, nga magkonsentrar sa guya ni Crazy Horse. Ngaa nagbag-o ang plano? Bangod ang guya mas magamay sangsa ulo sang kabayo, mas madasig ini nga mahuman kag mas diutay ang magasto. Mas madali man nga makilala sang publiko ang hitsura sa sulod lamang sang diutay nga tion kag ayhan magapalig-on nga suportahan sang publiko ang proyekto.

Makatilingala nga Kadakuon

Ang ulo ni Crazy Horse 26.7 metros kataas kag 18 metros kalapad. Ginasiling nga ang “tanan nga apat ka 20 metros kataas nga mga ulo sa Mount Rushmore makaigo sa sulod sang ulo lamang ni Crazy Horse​—⁠kag may sobra pa!” Suno sa iban pa nga impormasyon, si Crazy Horse, nga nagauntay sang iya nawala nga kamot kag ang iya kabayo, mangin amo ang pinakadaku nga eskultura sa kalibutan​—⁠172 metros kataas kag 195 metros kalaba. Ang kamot lamang 69 metros kalaba, kag ang nagatudlo nga tudlo 11.4 metros kalaba kag 3 metros kadamol.

Si Korczak wala magbaton sing pundo gikan sa pederal nga gobierno sang Estados Unidos para sa iya proyekto. Duha ka beses nga gintanyagan sia nga punduhan ini sing 10 milyones dolyares sang pederal nga gobierno, apang ginsikway niya ini. Si DeWall nagsiling nga si Korczak “tampad gid sa iya pilosopiya nga indi dapat magpasilabot ang gobierno sa pribado nga palakat. Sa iya bug-os nga kabuhi isahanon niya nga gintipon kag gingasto ang kapin sa singko milyones dolyares sa Crazy Horse.” Wala sia sing suweldo kag wala ginsukot ang iya kaugalingon nga gasto.

Sa karon ang mga grupo sang salakyan kag ang mga indibiduwal kag motorsiklo nagabayad sa pagsulod sa sini. May yara kapin sa isa ka milyon ka bisita nga nagaduaw sa Crazy Horse kada tuig. Madamo nga kasangkapan kag kuwarta ang gindonar agod mapadayon ang proyekto.

Ang Indian Museum

Sa nahamtangan sang Crazy Horse, may isa ka dalayawon nga Indian Museum sang Aminhan nga Amerika, nga human sa troso sa sina nga lugar. Makita sa sini ang linibo ka butang nga ginhimo sang mga Indian nga nagarepresentar sa kapin sa 500 ka tribo sang Aminhan nga Amerika. May daku man nga librarya sang mga reperensia tuhoy sa Tumandok nga mga Amerikano, nga mahimo matan-aw sang mga estudyante kag mga iskolar.

 Yara man ang Tumandok nga mga Amerikano, subong nanday Priscilla Engen kag Freda Goodsell (Oglala Lakota), sa pagsabat sa mga pamangkot kag sa pagpaathag sang pila ka taliambong kag handicraft nga nadispley. Masugilanon man si Donovin Sprague, instruktor sa unibersidad kag miembro sang Miniconjou, isa ka Lakota nga tribo, sa tion sang pagduaw. Apo sia sa tuhod ni Pinuno Hump, nga nakigbahin sa Battle of the Little Bighorn sadto anay sang 1876.

Ang Palaabuton sang Monumento ni Crazy Horse?

May bag-o nga lugar nga ginaplano para sa museo. Ang plano anay ni Korczak amo nga ang museo ipahamtang malapit sa tiilan sang monumento kag estilo Navajo ang bilding. Mangin isa ini ka madamo-sing-panalgan nga bilding, nga may diametro nga 110 metros. May mga plano man para sa sentro sang paghanas sa unibersidad kag medisina para sa mga Indian sa Aminhan nga Amerika. Apang, antes matuman ining ambisyuso nga mga handum, ang monumento ni Crazy Horse dapat anay mahuman. Daw ano kadugay ini mahuman? Ang asawa ni Korczak, nga si Ruth, nagsiling: “Wala kami sing gintalana nga petsa, kay mahimo ini magbag-o bangod sang nagkalainlain nga mga rason​—⁠paniempo, sobra nga katugnaw, kuwarta, kag iban pa nga mga rason. Ang importante gid nga butang amo nga dalayon kami nga nagauswag padulong sa amon tulumuron.”

[Mga nota]

[Mga retrato sa pahina 18, 19]

Ang “scale model” ni Crazy Horse nga may ulo sang kabayo nga ginpinta sa kilid sang bukid

[Credit Line]

Page 19: Korczak, Sculptor © Crazy Horse Memorial Fnd.

[Retrato sa pahina 19]

Si Korczak kag si Pinuno Henry Standing Bear sang Hunyo 3, 1948. Sa likod nila amo ang marmol nga “scale model” kag ang bukid antes ginpalukpan sing dinamita

[Credit Line]

Photo: Crazy Horse Memorial archives

[Retrato sa pahina 20]

Ang pamilya Ziolkowski. Ang ikap-at halin sa tuo amo si Ruth, ang balo ni Korczak

[Credit Line]

Crazy Horse photo

[Retrato sa pahina 21]

Sa sulod sang Indian Museum

[Mga retrato sa pahina 21]

Tuigan nga pagmartsa pakadto sa nawong ni Crazy Horse

[Credit Line]

Photo by Robb DeWall, courtesy Crazy Horse Memorial Foundation (nonprofit)

[Picture Credit Line sa pahina 21]

Photos by Robb DeWall, courtesy Crazy Horse Memorial Foundation (nonprofit)