Mga Zeppelin—Makatilingala nga mga Higante sa Kahanginan

 “ANG akon amay isa anay ka opereytor sang radyo sa zeppelin, kag naluyagan gid niya ini,” siling ni Ingeborg Waldorf sa Magmata! Sa pagkamatuod, sang maaga nga bahin sang ika-20 nga siglo, madamo gid sa kalibutan ang nagdayaw sa sining higante nga mga salakyan sa kahanginan (airship). Bisan diin man ini magkadto, ginkakunyagan gid ini.

Ang dag-on sang higante nga mga salakyan sa kahanginan nagkobre sang maaga nga bahin sang ika-20 nga siglo. Nangin sentro ini sang igtalupangod sa bug-os nga kalibutan bangod sang talalupangdon nga mga hinimuan sini​​—⁠nga gintimbangan sang talalupangdon man nga mga aksidente. Sang mahulog ang Hindenburg sa Lakehurst, New Jersey, E.⁠U.⁠A., sang 1937, ini nga dag-on hinali nga natapos. Apang makawiwili ang maragtas sini nga dag-on.

Halin sa mga Hot-Air Balloon Pakadto sa mga Salakyan sa Kahanginan

Ang mga imbentor nagtinguha sa sulod sang mga siglo sa pagpangita sing paagi nga makalupad ang tawo. Natalupangdan sang mga Pranses sang ika-18 nga siglo nga sanday Joseph-Michel kag Jacques-Étienne Montgolfier ang aso nga nagapaibabaw, gani naghinakop sila nga may pinasahi gid nga elemento ang aso nga mahimo magamit agod makalupad ang tawo. Gani, naghimo sila sing daku gid nga puyopuyo nga human sa papel kag tela kag gin-uyatan nila ini sa ibabaw sang isa ka maaso nga kalayo. Ang mga pumuluyo sa minuro nga nagtipon agod magtan-aw sa eksperimento nakibot gid sang ang puyopuyo nagpaibabaw. Natabo ini sang Hunyo 1783, kag naimbento sang mag-utod nga Montgolfier ang hot-air balloon. Lima ka bulan sang ulihi naglupad ang tawo sa nahauna nga tion paagi sa Montgolfier nga balloon.

Apang, may disbentaha ang mga balloon kay ginapalid ini sang hangin kag indi magiyahan sa isa ka partikular nga direksion. Agod magiyahan ang balloon, kinahanglan ang isa ka metodo nga nagapaabante. Ang una nga tawo nga nagtingob sang pagpaibabaw kag sang pagpaabante amo ang Pranses nga si Henri Giffard. Sang 1852 ginpalupad niya ang isa ka salakyan sa kahanginan nga ginapaabante sang alisngaw. Sa baylo nga gamiton ang mainit nga hangin sa pagpaibabaw, gingamit ni Giffard ang hidroheno, isa ka gas nga mas mamag-an sangsa hangin. Sanglit magiyahan ang salakyan ni Giffard, gintawag ini nga dirigible​​—⁠gikan sa Latin nga dirigere, nga nagakahulugan sing “paggiya.”

Pagligad sang mga napulo ka tuig, ang isa ka Aleman nga opisyal sang army nagkadto sa Aminhan nga Amerika agod obserbahan ang Inaway Sibil didto, diin ang duha ka nagakontrahanay nga mga bahin naggamit sing mga balloon agod hibaluon ang posisyon sang mga kaaway. Ang iya una nga pagsakay sa balloon sa ibabaw sang Mississippi River nagpadayaw gid sa opisyal amo nga ang iya ngalan wala na madula sa mga salakyan sa kahanginan. Sia amo si Konde Ferdinand von Zeppelin.

Ang Higante nga mga Salakyan sa Kahanginan ni Konde Zeppelin

Suno sa pila ka report, natigayon ni Zeppelin ang isa ka desinyo sang aluminyum sing balayan nga salakyan sa kahanginan gikan sa taga-Croatia nga imbentor nga si David Schwarz. Naluyagan gid ni Zeppelin ang ideya tuhoy sa isa ka salakyan sa kahanginan nga hustuhan ang kadakuon agod masakyan sang madamo nga pasahero ukon mabug-at nga kargamento. Tuhay gid ang iya mga salakyan sa kahanginan bangod sang kadakuon kag sang daw tabako nga korte sini. Ang metal nga balayan sang mga zeppelin naputos sang tela.⁠ * Ang kalargahan ukon gondola nga ginahamtangan sang mga tripulante yara sa sulod ukon sa idalom sang balayan. Ang mga pasahero ginapasakay sa gondola ukon sa pinakatiyan  sang salakyan. Ginapaibabaw ini sang hidroheno, nga yara sa pila ka partisyon​​—⁠mga suludlan sang gas ukon mga puyopuyo sang gas⁠​—⁠​nga nahamtang sa sulod sang balayan. Ginapaandar ini sang mga motor nga natakod sa balayan. Sang ginaeksperimentuhan ni Konde Zeppelin ang mga salakyan sa kahanginan, gintamod sia nga daw buangit. Apang nagmadinalag-on sia sang ulihi.

Si Konde Zeppelin naghalin sa army kag nagkonsentrar sa pagdesinyo kag sa paghimo sing mga salakyan sa kahanginan. Ang iya nahauna gid nga zeppelin naglupad sa nahauna nga tion malapit sa Friedrichshafen, Alemanya, sang Hulyo 1900. Ang kadam-an nagkulubay sa baybayon sang Lake Constance samtang ang korte-silindro nga salakyan, nga mga 127 metros ang kalabaon, naglupad sa ibabaw sang tubig sing 18 minutos. Ang Luftschiffbau Zeppelin GmbH​​—⁠isa ka kompanya nga nagapanghimo sing mga salakyan sa kahanginan⁠​—⁠​gintukod, gani pila pa ka mga salakyan sa kahanginan ang ginhimo. Ang konde wala na ginkabig nga buangit; nagbantog sia sa kalibutan. Gintawag sia sang kaiser nga labing dungganon nga Aleman sang ika-20 nga siglo.

Ang Nahauna nga De-pasahero nga Salakyan sa Kahanginan sa Kalibutan

Gintamod ni Konde Zeppelin ang iya higante nga mga salakyan sa kahanginan subong paagi agod mangibabaw ang Alemanya sa kahanginan. Sa tion sang Bug-os Kalibutan nga Inaway I, gingamit sang Aleman nga mga hangaway ang mga zeppelin sa pagpangispiya sa teritoryo sang kaaway kag sa pagpanghulog pa gani sing mga bomba. Sa katunayan, ang pinakadaku gid nga halit sang pag-atake gikan sa kahanginan sa sadto nga inaway ginhimo sang isa ka zeppelin nga naglupad sa ibabaw sang London.

Apang, nakita sang mga tawo nga interesado sa salakyan sa kahanginan ang potensial nga makahimo sing de-pasahero nga salakyan sa kahanginan. Busa, sang 1909 gintukod ang Deutsche Luftschiffahrts-Aktien-Gesellschaft (Aleman nga Kompanya sang mga Salakyan sa Kahanginan), ang nahauna nga de-pasahero nga salakyan sa kahanginan sa kalibutan. Sang madason nga mga tinuig ini nga salakyan ginpasangkad sa guwa sang Europa. Ang mga zeppelin nga Graf Zeppelin kag Hindenburg naghimo sing buweltada nga biyahe gikan sa Alemanya pa Rio de Janeiro kag tubtob sa Lakehurst.

Ginhugakom sang kakunyag sa zeppelin ang Estados Unidos. Pagkatapos sang una nga paglupad sang Graf Zeppelin sa Atlantiko gikan sa Friedrichshafen pakadto sa East Coast sang Estados Unidos sang 1928​​—⁠nga sa sini nga paglupad naguba ini nga salakyan sa kahanginan⁠​—⁠​nagdalagan si Presidente Coolidge sa ugsaran sang White House agod tan-awon ang higante nga salakyan nga nagalabay sa ibabaw. Indi mapunggan ang kakunyag sang mga taga-New York; samtang nagaparada ang mga tripulante sang Graf sa siudad ginpaulanan sila sing magagmay nga mga papel bilang padungog sa ila.

Pagsakay sa Hindenburg

Ang pagpaliwaliwa sa isa ka salakyan sa kahanginan tuhay sa pagsakay sa isa ka moderno nga eroplano. Handurawa ang pagsakay sa Hindenburg, nga tatlo ka pilo ang kalabaon sangsa jumbo jet kag subong kataas sa 13 ka panalgan nga bilding. Ipahamtang ka, indi sa isa ka pulungkuan, kundi sa isa ka kamarote nga may katre kag hulugasan. Indi kinahanglan nga itakod mo ang paha sa pulungkuan kon maglupad ini. Sa baylo, mahimo ka magpabilin sa imo kamarote ukon magdayandayan sa pahunayhunayan ukon palasyaran, kag magtulutan-aw sa mga bintana nga mahimo pa gani mabuksan. Ini tanan nga pasilidad para sa mga pasahero nahamtang sa daku nga pinakatiyan sang salakyan sa kahanginan.

Suno sa libro nga Hindenburg​​—⁠An Illustrated History, 50 ka pasahero ang nagakaon sa komidor, nga nagapungko sa puti sing mantel nga mga lamesa kag may matahom nga pilak kag porselana nga mga kubyertos. Sa isa ka kinaandan nga pagtabok sa Atlantiko, ang talapuanan sa kusina nagagamit sing 200 kilos nga karne kag manok ukon pabo, 800 ka itlog, kag 100 kilos nga mantikilya. Ginaluto nila ang mga pagkaon sa isa ka kusina nga nasangkapan sing de-koryente  nga mga kalan, mga pugon, makina para sa paghimo sing yelo, kag repridyeretor. May isa ka gamay nga piano sa pahunayhunayan, diin ginaatipan sang isa ka stewardess ang mga pasahero.

Ang Hindenburg ginhimo para sa kasulhayan, indi para sa kadasigon. Sa kadasigon nga halos 130 kilometros por ora kag sa kataason nga 200 metros, madasig gid nga natabok sang Hindenburg ang North Atlantic sang 1936 sa sulod sang 43 ka oras. Masami nga matinong ang paglakbay. Sa isa ka paglupad gikan sa Lakehurst, kapoy gid katama ang isa ka dalaga nga pasahero sang magsakay sia amo nga nagpabilin sia sa iya kamarote agod magtulog. Sang ulihi gintawag niya ang steward kag namangkot kon ano oras sila malupad. Nagpaathag ang natingala nga steward nga kapin na sa duha ka oras nga nagalupad sila. “Indi ako magpati sa imo,” sabat niya nga daw akig pa. Nakumbinsi lamang ang babayi sang magkadto sia sa pahunayhunayan kag sang pagtan-aw niya sa bintana nakita niya sa ubos ang baybayon sang New England nga pila ka gatos ka metros ang kalayuon.

Ang Pinakabantog nga Salakyan sa Kahanginan nga Ginpalupad

Ang putukputukan sang kadalag-an sang zeppelin nalab-ot sang 1929 sang maglibot ang Graf Zeppelin sa kalibutan. Halin sa Lakehurst, ginlibot sang Graf ang kalibutan halin sa katundan pa sidlangan sa sulod sang 21 ka adlaw, naghugpa sa Friedrichshafen, sa Tokyo​​—⁠diin mga 250,000 ka tawo ang nagpanong agod magsug-alaw sa iya⁠​—⁠​kag sa San Francisco man kag Los Angeles. Pagligad sang duha ka tuig may ginhimo liwat ang Graf nga indi gid malipatan. Naglupad ini kag nagtabo sa icebreaker nga barko sang mga Ruso sa Artika. Ang Hindenburg​​—⁠An Illustrated History nagkomento: “Sini nga tion nahalawhaw gid ang mga tawo sa Graf Zeppelin. Bisan diin man ini magkadto ginkakunyagan ini. Ayhan wala sing mamatok kon isiling nga amo ini ang pinakabantog nga salakyan sa kahanginan nga ginpalupad​​—⁠lakip ang Concorde sa moderno nga tion.”

Ginpanan-aw man sang iban nga mga pungsod ang isa ka daku nga palaabuton sang mga rigid airship. Nagplano ang Britanya nga maghimo sing duag-pilak nga higante nga mga salakyan sa kahanginan agod mapahiusa ang malayo nga mga bahin sang iya emperyo paagi sa regular nga mga biyahe padulong sa India kag Australia. Sa Estados Unidos, ang Shenandoah amo ang nahauna nga rigid airship nga naggamit sing helium sa pagpaibabaw sa baylo sang madali magsagrab nga hidroheno. Ang Akron kag ang Macon may kapasidad, samtang yara sa kahanginan, sa pagpalupad kag sa pagpahugpa sang gamay nga mga salakyan sa kahanginan, nga ginabutang sa pinakatiyan sang salakyan. Bangod may radyo ini nga ginagamit sa paggiya, ang Macon amo ang nahauna nga pinakaepektibo nga aircraft carrier sa kahanginan sang kalibutan.

Talalupangdon nga mga Aksidente

“Huo, naluyagan gid sang akon amay ang pagsakay sa salakyan sa kahanginan,” siling ni Ingeborg Waldorf, nga ginsambit sa umpisa. “Apang nabalaka sia sa mga katalagman nga nadalahig sa sini.” Ang iya amay nagsakay sa salakyan sa kahanginan sa tion sang Bug-os Kalibutan nga Inaway I, apang bisan sa tion nga wala sing inaway, ang pagsakay sa salakyan sa kahanginan​​—⁠walay sapayan sang tanan nga bantog nga mga hinimuan sini⁠​—⁠​makatalagam gid. Ngaa?

 Ang isa sang daku gid nga kaaway sang zeppelin amo ang tiempo. Sa 24 ka salakyan sa kahanginan nga una nga nahimo ni Konde Zeppelin kag sang iya kompanya, 8 ang naguba bangod sang malain nga tiempo. Sang 1925 ang salakyan sa kahanginan nga Shenandoah sang Estados Unidos nagisi samtang nagalupad ini bangod sang tuman ka madlos nga hangin. Kag duha pa nga pagkahulog sang salakyan sa kahanginan nga natabo bangod sang malain nga tiempo​​—⁠ang Akron sang 1933 kag dayon ang Macon wala pa magduha ka tuig sang ulihi⁠​—⁠ang nagtapos sang ulihi sang dag-on sang higante nga mga rigid airship sang Amerika.

Ginlauman gid sang Britanya ang R 101. Sang 1930 sa una nga pagbiyahe sini gikan sa Britanya pakadto sa India, sa Pransia lamang nakalab-ot ang R 101, bangod nasugata sini ang malain nga tiempo kag nahulog. Ang isa ka manunulat nagreport nga “wala sing aksidente sugod sang malunod ang Titanic sang 1912 ang nagpakibot gid sa mga taga-Britanya.” Ang madinalag-on nga mga adlaw sang mga rigid airship sang Britanya natapos.

Apang, sa industriya sang zeppelin sa Alemanya, daku gihapon ang kompiansa sa salakyan sa kahanginan. Nian natabo ang isa ka aksidente nga nagtay-ug sa kalibutan. Sang Mayo 1937 ang Hindenburg naglupad halin sa Frankfurt pakadto sa New Jersey kag nagamaniobra agod maghugpa sa Lakehurst Naval Air Station. Sa hinali lamang, isa ka gamay lamang nga daw korte uhong nga kalayo ang nagdabdab sa ibabaw sang putos, malapit sa ikog. Bangod sang hidroheno sa mga suludlan sang gas, madasig nga nagkarabkarab ang salakyan sa kahanginan. Katluan kag anom ka tawo ang napatay.

Sa una nga tion, yara ang mga cameraman sang balita kag narekord nila ang aksidente samtang nagakatabo ini. Isa ka malip-ot nga pelikula sang 34-segundo nga aksidente​​—⁠halin sa una nga pagdabdab tubtob nahulog sa duta ang higante nga salakyan sa kahanginan⁠​—⁠​ang ginpakita sa bug-os nga kalibutan, upod ang daw mahibi nga komentaryo sang manugwaragwag: “Nasunog ini, nagakarabkarab gid . . . Ahay, ang mga tawo, ang tanan nga pasahero!” Ang dag-on sang higante nga salakyan sa kahanginan nagdugay sing kapin sa 30 ka tuig; apang daw natapos ini sa sulod lamang sang 34 ka segundo.

Isa ka Bag-o nga Kaliwatan sang mga Zeppelin

Wala gid mag-ugdaw ang pagkawili sang Friedrichshafen sa zeppelin. Ginadala sang Zeppelin Museum ang mga bisita pabalik sa nagligad, kag ginahatagan sila sing kahigayunan nga magsaka sa gintukod liwat nga bahin sang Hindenburg. Ang isa ka guide sa museo, nga nakakita gid sang Hindenburg sa Berlin Olympics sang 1936, nagsugid sa Magmata!: “Indi mo malaragway ang imo ginabatyag kon makita mo ang zeppelin. Makapakunyag gid yadto.”

Isa kuno ka bag-o nga kaliwatan sang mga zeppelin ang manug-abot, nga ginagamit ang bag-⁠o nga teknolohiya. Mas gamay sangsa higante anay nga mga salakyan sa kahanginan, ang bag-o nga mga zeppelin ginadesinyo para sa “eksklusibo, malinong kag indi makahalit sa palibot nga turismo.” Magamadinalag-on man bala ini subong sang mga salakyan sa kahanginan anay, ang makatilingala nga mga higante sa kahanginan? Tion lamang ang magasugid.

[Nota]

[Retrato sa pahina 10]

Si Konde Ferdinand von Zeppelin

[Credit Line]

Photos on page 10: Archiv der Luftschiffbau Zeppelin GmbH

[Retrato sa pahina 11]

Boeing 747

Hindenburg

Titanic

[Mga retrato sa pahina 12, 13]

Wala pa tuo: Ang “Graf Zeppelin” sa Philadelphia; ang nagakontrol nga hulot; ang pahunayhunayan sang mga bisita

[Credit Line]

Archiv der Luftschiffbau Zeppelin GmbH

[Mga retrato sa pahina 14]

Ang pagkaaksidente sang “Hindenburg” sa Lakehurst sang 1937 isa sang mga kabangdanan sang hinali nga pagkatapos sang dag-on sang higante nga mga salakyan sa kahanginan

[Credit Line]

Photos: Brown Brothers