Mga Awto, sadto kag karon

I-PLAY

Mga Awto, sadto kag karon

HALIN pa gid sang una, interesado ang tawo sa transportasyon. Sang primero, nagadepende sia sa mga sapat para sakyan. Apang kinahanglan ang mas mahapos nga mga paagi sa pagsaylosaylo sa iban nga duog. Ang yabi sa sini amo ang ruweda, nga nagresulta sa paghimo sing ginaguyod sang kabayo nga mga karo kag mga karwahe. Apang, ang mga pagbag-⁠o sang ika-19 nga siglo nagpauswag sang transportasyon sa mga paagi nga wala gid anay mahunahuna.

Mas Maayo nga mga Makina

Sang katapusan nga bahin sang ika-19 nga siglo, nakahimo ang isa ka Aleman nga si Nikolaus August Otto sing four-stroke nga makina nga de-gasolina, nga sang ulihi nagbulos sa de-alisngaw kag de-koryente nga makina. Sanday Carl Benz kag Gottlieb Daimler sang Alemanya amo ang importante nga nag-umpisa sa paghimo sing mga awto sa Europa. Sang 1885, ginpadalagan ni Benz ang tatlo sing ruweda nga salakyan nga may two-cycle kag isa sing silindro nga makina nga makalab-ot sa 250 ka redondo (revolution) kada minuto. Si Daimler nakahimo sing nagapundo nga de-gasolina nga mga makina sugod pa sang 1872. Kapin sa isa ka dekada sang ulihi, upod kay Wilhelm Maybach, nakahimo sia sing isa ka high-speed internal-combustion nga makina nga may karburador nga puwede tughungan sing gasolina.

Wala madugay, nakahimo sanday Daimler kag Maybach sing isa ka makina nga makalab-ot sa 900 ka redondo kada minuto. Sang ulihi, nakahimo sila sing ikaduha nga makina, nga ila gintakod sa bisikleta kag ginpadalagan sa nahauna nga tion sang Nobiembre 10, 1885. Sang 1926 nagtingob ang kompanya sang Daimler kag Benz kag nagbaligya sang ila mga produkto sa ngalan nga Mercedes-Benz.⁠ * Sing makawiwili, ining duha ka tawo wala gid magkitaay.

Sang 1890 ang duha ka Pranses—⁠sanday Emile Levassor kag René Panhard⁠—⁠nakahimo sa ila talyer sing apat sing ruweda nga salakyan nga gintakdan sing motor sa tunga sang tsasis. Sang masunod nga tuig ginbutang nila ang makina sa unahan, agod mas maamligan ini sa yab-ok kag lutak sang indi sementado nga mga kalsada.

Paghimo sing mga Awto nga Madali Matigayon

Ang nauna nga mga awto tuman gid kamahal amo kon ngaa indi masarangan baklon sang kalabanan nga tawo. Apang nagbag-o ini sang 1908 sang ginsugdan ni Henry Ford ang assembly-line nga sistema sang paghimo sing Model T nga salakyan, nga nakilala sang ulihi nga tin lizzie. Ginbag-o sini nga salakyan ang industriya sang awto. Indi ini mahal, madamo sing magamitan, kag mahapos kay-uhon. Bisan ang mga tawo nga may kasarangan lang nga kita sarang makabakal sini.⁠ * Suno sa libro nga Great Cars of the 20th Century, ang Model T amo ang “nagpaposible nga makatigayon sing salakyan ang mga Amerikano, kag sang ulihi ang mga tawo sa bug-os nga kalibutan.”

Karon, halos isa ka siglo sang ulihi, ginatamod na sang madamo ang awto nga kinahanglanon gid sangsa kapritso lamang. Sa pagkamatuod, ang isa ka pagtuon nga ginbalhag sa matag-adlaw nga pamantalaan sang London nga Independent nagapakita nga kon kaisa, ginasakyan ini sang mga tawo bisan indi pa maglampas sa isa ka kilometro ang ila kadtuan.

Ang mga pag-uswag sa teknolohiya wala lamang nagpadasig sang salakyan kundi nangin mas hilway man ini sa katalagman. Sa pagkamatuod, nagnubo sang nagligad nga mga tinuig ang makamamatay nga mga aksidente sa pila ka pungsod. Para sa pila, ang pangamlig nangin mas importante sangsa hitsura sang salakyan. Halimbawa, ang ginpauswag nga bahin sang salakyan nga madali magumok kon makabunggo ginbutang sa pila ka bahin sang tsasis, samtang bilang pangamlig, ang mas mabakod nga bahin napahamtang sa atubangan sang drayber kag mga pasahero. Makontrol sing maayo ang salakyan kon madanlog ang alagyan bangod sang anti-lock nga mga preno. Ang tatlo sing ginaangtan nga mga seat belt nagaamlig sa dughan kag subong man sang hawak, samtang ang mga air bag amo ang nagaamlig sa ulo nga indi makabunggo sa manibela ukon sa dashboard kon makabunggo ang salakyan.⁠ *

Sa pagkamatuod, wala sing salili sa maayo nga pagmaneho. “Wala gihapon sing pulos ang pagtinguha nga himuon ang salakyan nga mas hilway sa katalagman kon indi husto ang aton pagmaneho, bisan gani ang labing abanse nga teknolohiya para sa pagdula sang katalagman indi makaluwas sa aton kon indi naton pagsundon ang pisikal nga mga kasuguan,” siling sang El Economista, sa Mexico City.

Ang pila ka salakyan karon daw kaangay na sang nagalakat nga puluy-an. Ang pila may compact disc player, telebisyon, telepono, kag may napain nga kontrol sa tunog kag temperatura sa atubangan kag likod. May mga salakyan man nga may satellite-aided global positioning system, nga makatudlo sa mga drayber sang labing kombeniente nga alagyan pakadto sa kaladtuan. Ang pila ka sistema nagahatag sing suno sa tion nga impormasyon sa mga problema sa dalan. Sa pagkamatuod, nangin palatandaan na sang manggad ukon kabantugan sa madamo nga tawo ang pagtigayon sing labing bag-⁠o nga kagamitan kag labing bag-⁠o nga modelo—⁠isa ka huyog nga nahibaluan gid sang mga manughimo kag mga manugpasayod.

Subong sang aton na nakita, nag-uswag gid ang awto sugod sang una sini nga pagguwa kapin na sa isa ka siglo ang nagligad. Kon gamiton sing maayo kag sing mahalungon, isa gid ini ka mapuslanon nga instrumento para sa negosyo ukon sa makalilipay nga paglakbay.

[Mga nota]

^ par. 5 Si Emil Jellinek, isa ka daku nga kapitalista sang Daimler, nagpanugda nga ining bag-o nga salakyan pagatawgon sa iya bata nga babayi nga si Mercedes. Nahangawa sia nga basi indi mangin mabakal ang daw Aleman nga tunog sang ngalan nga Daimler sa Pransia.

^ par. 8 Nagabalor sing $850 ang una nga Model T, apang sang 1924 ang isa ka bag-o nga Ford sarang mabakal sing indi magsobra sa $260. Ang paghimo sang Model T naglawig sing 19 ka tuig, kag sa sulod sini nga panahon kapin sa 15 milyones ang nahimo.

^ par. 10 Makatalagam ang mga air bag kon amo lamang ini ang gamiton bilang proteksion, ilabi na sa kabataan kag sa magagmay nga mga adulto.

[Tsart/Mga retrato sa pahina 24-27]

Ang mga tinuig nga ginapakita amo ang panahon sang paghimo

1885 Benz Motor Car

Ang una nga praktikal nga awto sa kalibutan

1907-25 Rolls-Royce Silver Ghost

Madasig, puwersado, matinong, komportable, kag masaligan

1908-27 Ford Model T

Nag-umpisa sang tigdamo nga produksion; kapin sa 15,000,000 ka salakyan ang nabaligya

Background: Ang hilimuan sang salakyan sang Ford

1930-7 Cadillac V16 7.4-L

Ang labing una kag labing madinalag-on nga produkto sa bug-os nga kalibutan sa 16-silindro nga makina

1939⁠–karon Volkswagen Beetle

Kapin sa 20,000,000 ang nahimo. Ang bag-o nga Beetle (sa wala sa idalom) ginpaguwa sang 1998

1941⁠–karon Jeep

Mahimo nga amo ini ang labing bantog nga salakyan sa kalibutan

1948-65 Porsche 356

Gin-ilog sa Volkswagen Beetle; amo ang ginsugdan sang kadalag-an sang Porsche

1952-7 Mercedes-Benz 300SL

Ginhayuan nga Gullwing, amo ini ang una nga salakyan nga may “space frame” kag “fuel-injection” nga makina

1955-68 Citroën DS 19

May “hydraulic” nga manibela, mga preno, apat ka kambyada, kag “self-leveling” nga suspension

1959⁠–karon Mini

Ining bag-o sing desinyo kag bantog nga salakyan nangin madinalag-on man sa mga palumba kag mga rally

1962-4 Ferrari 250 GTO

Isa ka 300-kabalyos nga V-12, madasig gid nga salakyan para sa palumba

1970-3 Datsun 240Z Isa ka masaligan kag indi tama ka mahal nga salakyan para sa isport

1970⁠–karon Range Rover

Ginkabig nga labing maayo nga salakyan nga “4-wheel-drive” sa bug-os nga kalibutan nga sarang gamiton bisan diin

1984⁠–karon Chrysler Minivan

Amo ang nagpauso sa minivan

Thrust SSC

Sang Oktubre 15, 1997, nagpahamtang ini sing opisyal nga rekord sa kadasigon nga 1228 k.p.h. samtang nagatabok sa desyerto sang Black Rock, Nevada, E.⁠U.⁠A.

[Credit Lines]

Benz-Motorcar: DaimlerChrysler Classic; background: Brown Brothers; Model T: Courtesy of VIP Classics; Rolls-Royce: Photo courtesy of Rolls-Royce & Bentley Motor Cars

Jeep: Courtesy of DaimlerChrysler Corporation; black Beetle: Courtesy Vintage Motors of Sarasota; yellow Beetle: VW Volkswagen AG

Chrysler Minivan: Courtesy of DaimlerChrysler Corporation; Datsun: Nissan North America; Thrust SSC: AP Photo/Dusan Vranic

MAGMATA!