Nakita Namon sa Malapit ang mga Marmot

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA ITALYA

LUYAG mo bala makilala ang isa ka gamay nga sapat nga maila apang makawiwili kag makalilingaw? Sugiran ko ikaw kon paano namon nakita nga mag-asawa sa malapit ang isa ka grupo sang bulbulon kag gamay nga mga sapat nga ginatawag marmot.

Didto kami sa Dolomites, isa ka kabukiran sa aminhan sang Italya, nga kitaon ang duha ka mataas kag matahom nga bukid​​—⁠ang Latemar kag ang Catinaccio. Ang taklaron nga banas nga ginpili namon nagapadulong sa banglid sang Catinaccio. Lainlain nga mga bulak ang nagatubo sa kahawanan. Nagdulog kami agod tan-awon ang katahom sang elegante nga Turk’s-cap lily. Nakuha man ang amon igtalupangod sang itom nga orkidya nga ginatawag vanilla, isa ka gamay nga bulak nga humot banilya. Sang mga alas dies sang aga, nainitan sang adlaw ang panit sang mga kahoy nga conifer​​—⁠ang arolla pine, spruce fir, kag larch⁠​—⁠gani naninghamot ang ila maisog nga tulad-balsamo nga kahumot.

Sang ulihi nakalab-ot kami sa isa ka nalupyakan nga wala sing kakahuyan. Sa tuo namon amo ang pulupil-ason kag mahilamon nga banglid. Sa wala namon amo ang dalagku nga mga bato. Sa hinali lamang, may nagkalas. Nagbalikid ako, apang wala sing tinimuktimok. Sang himutaran ko, natalupangdan ko ang isa ka marmot nga nagatungtong sa ibabaw sang daku nga bato. Mahimo nga isa ka grupo sang mga marmot ang nagaistar sa nautlan sang dalagku nga mga bato.

Ang marmot amo ang pinakadaku nga katapo sang pamilya sang squirrel. Ang isa ka kilala nga espesyi sining matibunol nga ilaga amo ang woodchuck sang Aminhan nga Amerika. Ang mga marmot nga masapwan sa amon lugar amo ang Alpine marmot. Mahuyugon sila mag-inupdanay kag maggrupogrupo.

Nagguwa kami sa banas agod makita sing maayo pa ang marmot, apang nangindulaan ini. Naghulat kami, nga nagalaum nga magguwa liwat ang maila nga sapat. Madugaydugay, daw maano gid sa kakunyag nga nagsenyas ang akon asawa. May isa nga nagasid-ing sa amon gikan sa likod sang isa ka daku nga bato! Ang abuabuhon kag  kakikakihon nga bulbul sini nagaanggid sa duag sang bato, amo nga daw indi ini hilmunon. Sang himutaran ko pa, natalupangdan ko nga ang isa ka mas gamay nga marmot nagasid-ing man sa amon. Sa malayolayo pa, may nakita pa kami nga isa ka marmot​​—⁠nga ginadahumdahum namon amo ang amay. Bisan pa indi kami sigurado, luyag namon hunahunaon nga ang ginatan-aw namon isa ka pamilya sang marmot.

Si “tatay” marmot mga 45 sentimetros ang kataason kag nagapungko, nga daw nagaguardia. Madugaydugay, ang duha pa ka marmot naglibotlibot sa mga tanom nga rododendron. Sa pagpangita sing pagkaon, ginakaykay sang mga marmot ang duta paagi sa ila panguna nga mga tiil, nga may mabakod nga mga kuko. Kon makakita sila sing gamot nga maluyagan nila, nagapungko sila agod kitkiton ini, nga ginagamit ang ila panguna nga mga tiil agod ibutang ini sa ila baba. Ang mga marmot nagapanginaon sing aga pa kag sa gab-⁠i, kag nagatulog sila sa ulot sini. Luwas sa mga tanom, nagakaon sila sing tibakla, laboglabog, ulod, kag itlog sang pispis, apang wala sila nagatago sing pagkaon sa ila buho.

Makalilingaw tan-awon ang pamilya sang marmot, apang sang magpalapit ako agod litratuhan sila, nagpahimunong sila nga tatlo. Sang maghulag ako, ang duha ka matagsing nga panihol ni “tatay” marmot naglanog sa malinong nga nalupyakan. Daw kilat nga naglumpat si “nanay” kag si “dyunior” sa duha ka makitid nga alagyan kag nangindulaan sa dalagku nga mga bato. Gintulok ako sing makadali ni “tatay” marmot. Nian, pagkatapos magpanihol sing duha pa ka beses, nagkuyampad ini agod magbuylog sa iya pamilya.

Sa ubos nayon sang nalupyakan, nakakita ako sing daku nga bato nga daw maayo nga lalantawan. Naghigda ako sa ibabaw sini nga nagahulat. Madugaydugay, duha pa ka marmot ang nangahas nga magguwa. Ang isa nagtaklas sa isa ka daku nga bato kag naghapa. Ang isa pa gid nagsaka sa amo gihapon nga bato gikan sa pihak nga kilid. Sang magsugataay sila, daw nagbaslanay sing halok ang duha ka marmot.

Padayon nga gintan-aw ko ang mga marmot, nga nagakawili sa ila gulpiada nga mga paghulag, nga ginabal-utan sang madugay nga pagpahimunong. Kada maghulag ako bisan hagyo lamang, nagapahimunong sila kag nagatungkaaw, nga daw nagapangaman. Nian nagtulog sila, nga daw wala ginasapak ang akon presensia.

Natalupangdan ko nga ang mga hilamon sa atubang ko madamo sing mga buho nga madali makilal-an paagi sa lus-aw sing duag nga mga bulubungsod. Amo ini ang emerhensia nga mga buho sang mga marmot, diin nagapanago sila kon may katalagman nga mag-utwas sa tion sang ila makadali nga pagpanginaon. Ang mga buho sa idalom-duta may yara isa ka sentral nga hulot nga naangot sa pila ka tanel sa kilid. Ang mga tanel mahimo nga isa tubtob anom ka metro ang kalabaon, kag ginalighot sang mga marmot ining makagulumon nga alagyan paagi sa  ila itom nga mga burangos nga makita sa palibot sang ila sungad.

Sa tion sang tigtulugnaw, ang mga grupo sa ulot sang 10 kag 15 ka marmot nagatulog sa tululugan nga mga hulot. Ang bata kag tigulang nga mga marmot halin sa nanuhaytuhay nga mga buho kon tig-ilinit nagatipon sa sining mga hulot, nga ginbutangan nila anay sing dagami, kag nagasugod sila sa pagtulog sa malawig nga tion nga nagatinuparay kag nagahigda nga pabarikutot. Ang temperatura sang ila lawas naganubo pa sa 8 degrees Celsius, ang pitik sang ila tagipusuon nagahinay sa ulot sang tatlo kag lima ka pitik kada minuto, kag nagaginhawa sila sing duha lang ukon tatlo ka beses kada minuto​​—⁠nga igoigo lang agod mabuhi ang mga marmot. Mga kis-a sa isa ka bulan, nagamata sila agod magkadto sa iliputan, ang ginkutkot nga mga hulot sa iban nga bahin sang buho, nga sirado gid. Ang mga hulot sang tululugan nga mga buho nasungsungan man, apang indi tanto ka sirado. Sa sini, mamentinar ang paglibotlibot sang hangin sa sulod sang mga buho.

Madugay na gintinguhaan sang mga sientipiko nga tukibon kon paano ang mga marmot makalampuwas sa tion sang tigtulugnaw. Natukiban kasan-o lang nga ang malawig nga pagtulog ginakontrol sang endocrine glands, ilabi na sang thyroid. Sa katunayan, sang gin-indyeksionan ang mga marmot sing hormone, wala sila magtulog. Apang, makatilingala, nga sang ginpadayag ang mga marmot sa sobra nga katugnaw bisan pa tig-ilinit, nagdugang ang pagpanghikot sang ila thyroid gland kag metabolismo agod mahuptan ang normal nga temperatura sang ila lawas. Mahimo gid nga duna nga nahibaluan nila nga ang tion sa pagtulog sing malawig wala pa mag-abot.

Makalilingaw gid ang mga marmot amo nga wala namon madiparahi ang pagligad sang tion. Hapon na, kag dapat namon biyaan sila kag magbalik sa ubos sang nalupyakan. Kasisidmon na sang makalab-ot kami didto. Madamo kami sing nakita nga makatilingala nga mga butang sang kinaugali sini nga adlaw, apang ayhan ang pinakamatahom gid amo ang pagkakita namon sa malapit sa mga marmot.

[Retrato sa pahina 16]

Nagatamyawanay nga mga marmot

[Mga retrato sa pahina 17]

Mga bulak sa alpine

Bearded bellflower

Turk’s-cap lily

Edelweiss

[Picture Credit Line sa pahina 15]

Marmots: Gerken/Naturfoto-Online.de

[Picture Credit Line sa pahina 16]

Marmots: Gerken/Naturfoto-Online.de