Mga Hiyas Halin sa Baybayon

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA NICARAGUA

NAEKSPERIENSIAHAN mo na bala ang kakunyag kon makakita sang isa ka matahom nga pakinhason nga nagaidlak sa balas? Kon amo, wala ka nagaisahanon. Ang mga tawo sugod pa sadto nagapakabahandi sang mga pakinhason bangod sang madamo nga bariedad sini kag pinasahi nga katahom.

Ang mga pakinhason makita sa bisan diin nga baybayon sa duta. Apang, ang isa ka pakinhason indi lamang manami himilon kag dayawon. Ang tagsa ka pakinhason balay anay sang mahumok sing lawas nga tinuga nga naghimo sini​—⁠isa ka mollusk. Sa pagbulubanta, kapin sa 50,000 ka espesyi sang mollusk ang nagaluntad karon!

Ang mga pakinhason nga hambalan sa sini nga artikulo masapwan sa Baybayon sang Pasipiko sa Nicaragua. Nakolekta ko ang madamo sini sa tatlo-ka-kilometro kalaba nga baybayon nga ginatawag Poneloya kag Las Peñitas. Ang iban ginhatag sa akon sang mga mangingisda didto. Tuguti ako palihug nga ipakilala sa inyo ang pila sining mga pakinhason, upod sa mga tinuga sa dagat nga naghimo sa ila.

Ang Dalagku nga mga Gastropod

Ang kalabanan nga pakinhason ginhimo sang mga mollusk nga naghalin sa duha ka klase: Gastropoda (mga gastropod) kag Bivalvia (mga bivalve). Ang mga gastropod, lakip ang tanan nga sahi sang mga taklong, may ulo nga sa masami may mga sungo kag mga mata. Ining mga mollusk nagakamang kag nagadahog paagi sa isa lang ka matibsol nga tiil.

Paano nagaginhawa kag nagakaon ang gastropod? Madamo sang mga bariedad sini sa dagat ang nagaginhawa paagi sa daw tulad-tubo nga organo nga nagaulbo sa ulo. Ang tulad-tubo nagapaposible sa ila nga suyupon ang tubig paagi sa ila mga hasang. Ang pila ka gastropod may isa ka malaba nga sungad, isa pa ka tulad-tubo nga organo nga ginagamit sa pagkaon. Madamo sang gastropod ang may isa ka radula​—⁠daw dila nga may diutay nga mga ngipon. Ining radula daw isa ka kudkuran nga nagapudpod sang pagkaon sang mollusk. Ang tanan nga gastropod may nervous system, circulatory system, digestive system, kag mga reproductive organ.

 Paano mo mahibaluan kon ang isa ka pakinhason ginhimo sang isa ka gastropod? Kon isa lang ang balayan sini​—⁠indi mapihak, masami nga daw nagabalulon. Ang murex, bilikan, sigay, cone, kag torotot nga mga pakinhason ginhimo tanan sang mga gastropod. Tan-awon naton sing maayo ining pila ka hiyas.

Nagadaku sing Hinali​—⁠Nagabuho Para sa Pagkaon

Ang murex nga mga pakinhason nga masapwan sa bug-os nga kalibutan daw may masibod nga korte. May nakita ako nga duha ka espesyi, ang matahom nga duag rosas kag duag kaki nga royal murex kag ang pareho man katahom nga root murex. Diin naghalin ining taliwis nga mga kudolkudol? Ang mga mollusk nagtuga sing tagsa ka kudolkudol, nga ginatawag nga mga varix, sa mga tinion sang mahinay nga pagtubo sang pakinhason. Sa ulot sang mga kudolkudol masapwan mo ang materyal sang pakinhason nga ginapatubas sa tion sang hinali nga pagdaku. Ang libro nga Shells​​—⁠Treasures of the Sea nagpaathag: “Ang pagpatubas sing dugang nga balayan nagakinahanglan sing daku gid nga enerhiya amo kon ngaa madamo nga mga gastropod ang nagapahinay sang ila metabolismo kag nagapahimunong agod mahinguyang nila ang dugang pa nga enerhiya sa hinali nga pagpatubo sing balayan. Sa masami magapalubong ini ukon magapanago sa pila ka paagi agod malikawan ang mga manunukob. . . . Ang hinali nga pagtubo mahimo magalawig sing pila ka adlaw tubtob pila ka semana, depende sa mga espesyi sang mga mollusk.”

Ang murex mismo isa ka tumalagsahon nga manunukob. Kon kaisa samtang nagapamulot ako sing mga pakinhason, nagapalibog ako kon ngaa ang pila ka balayan may diutay tipulon nga buho. Nahibaluan ko sang ulihi nga ang murex isa sang pila ka mollusk nga sarang makabarina sing diutay nga buho sa balayan sang iya kalan-on sa bulig sang matig-a niya nga mga ngipon. Nian ginasuok sang murex ang sungo sini sa buho kag magkaon!

Natingala ako sang mahibaluan ko nga ginpatuhuyan sing indi direkta sa Biblia ang murex. Duha ka espesyi ang masapwan sa Dagat Mediteraneo, ang Murex trunculus kag Murex brandaris, diin ginakuha ang malahalon nga lugom nga purpura sa paglugom sa panapton sang panahon sang Biblia. (Ester 8:​15; Lucas 16:19) Ang isa ka glandula sang murex nagapatubas sing medyo dalag nga pluido nga nangin masili nga ube kon mahanginan ukon mainitan. Bangod diutay lamang nga pluido ang makuha sa tagsa ka murex, ginabulubanta nga halos mga 12,000 ka murex ang makapatubas sing isa ka gramo kag tunga nga lugom. Indi katingalahan nga ang Tyrian purple, subong amo ang pagtawag sa lugom, masarangan lamang baklon sang mga manggaranon!⁠ *

Nagangirit nga mga Pakinhason

Nakatipon man ako sing isa ka espesyi sang bilikan nga pakinhason, ang nagangirit nga bilikan. Ang mga bilikan masapwan sa bug-os nga kalibutan, bangod ang mga semilya sini sarang makapautaw-utaw sing mga sinemana ukon bisan binulan pa gani antes maglugdang sa idalom sang dagat agod magtubo. Matalupangdan mo dayon ang matahom, malapad nga mga kudolkudol nga nagalibot sa pakinhason subong man ang  pinasahi nga hitsura sang nagangirit nga bilikan​—⁠ang madamol nga bibig sini nga may mga ngipon. Ginapatihan nga ining bibig nagaamlig sa manamit nga tinuga sa sulod nga indi makaon sang gutom nga mga alimango, kasag, ukon kalampay.

Ang akon nakolekta nagalakip sang maayo nga mga sahi​—⁠magagmay kag dalagku⁠​—⁠sang lagang, nga daw may “korona” nga mga tunok. May magamay man ako nga triton, isa ka espesyi nga sarang magdaku sing 15 sentimetros ang kalabaon, subong man ang Pleuroploca princeps, nga ginapakabahandi gid bangod may di-kinaandan ini nga kolor nga duag kahil. Talagsa lang ginasampay sa hunasan ining dalagku nga mga pakinhason nga nagakabuhi sa madalom nga tubig. Ining matahom nga mga pakinhason lakip sa ginhatag sa akon sang mga abyan ko nga mangingisda, nga nakakuha sini sa ila mga pukot ukon sa mga inugdakop sang lukon. Ginkaon nila ang unod kag maluluy-on nga ginhatag nila sa akon ang matahom nga mga balayan.

Mas Magamay Apang Makagalanyat

Sa mga inadlaw nga ang naganabaw nga taub nagabilin sing malawig nga kubay sang mga pakinhason sa balas, madamo sang makawiwili apang mas magagmay nga gastropod nga mga pakinhason ang makita sa hunasan. Nagalakip ini sang matahom nga mga bariedad​—⁠mga pakinhason nga sigay, cone, olive, suso, batad, bulubituon, kag torotot. Bangod sang tuman kadamo nga espesyi sa bug-os nga kalibutan, ang pila ka kolektor nag-espesyalisar sa pagkolekta sing mga pakinhason gikan sa isa lamang ka pamilya. Halimbawa, ang cone lamang nga pakinhason may kapin na sa 500 ka espesyi!

Ang isa sang labing makagalanyat nga hitsura sang gastropod nga mga pakinhason amo ang  daw nagabalulon nga desinyo sini. Ang batad kag auger nga mga pakinhason amo ang maayo gid nga mga halimbawa sinang desinyo. Samtang nagadaku ini, ang mga balayan sang gastropod nagasunod sing pareho nga desinyo. Sa amo, samtang nagadaku ini, nagapabilin ini sa ila orihinal nga korte. Ang mollusk nagapatubas sining daw nagabalulon nga korte paagi sa padayon nga pagsugpon sa punta sang balayan, nga daw may ginasamburan ini sa bug-os nga balayan sang pakinhason. Ang resulta amo ang isa ka mabakod, matig-a nga balayan sang mollusk​—⁠mapuslanon kag matahom!

Mga Clam, mga Scallop, kag Iban pa nga mga Bivalve

Ano naman ang tuhoy sa isa ka klase sang mga mollusk nga ginsambit kaina, ang Bivalvia? Madamo man sining mga pakinhason ang masapwan sa mga hunasan sang Nicaragua. Ang balayan sang bivalve nagatakop, sing sibu gid, nagatabon kag nagaamlig sa unod sa sulod. Ang clam amo ang kilala gid nga bivalve. Ang bivalve nga mollusk wala sing ulo, apang may mga organo sila nga ginatawag chemoreceptor nga sa amo makapanabor ukon makapanimaho sila sa tubig. Sa kabilugan, nagapanginaon ang mga bivalve paagi sa pagsala sing organiko nga materyal gikan sa tubig sang dagat. Ang iban may magamay, matibsol nga tiil nga amo ang nagatulod sa ila. Ang scallop, nga isa man ka bivalve, makalangoy paagi sa pagtakop sing hinali sang balayan sini, amo kon ngaa may nagapiswit nga tubig nga nagapaatras sang scallop. Agod makaabante, nagapapiswit ini sing tubig sa iya likod. Apang paano makahibalo ang scallop nga may katalagman sa unahan? May magagmay apang sensitibo ini nga mga mata nga duag asul nga nahamtang sa duha ka raya sa palibot sang lawas sini. Makamutik ini sang garhom sang nagaagi nga kaaway.

Ayhan ang labing malahalon nga produkto sang mga bivalve amo ang nacre, ukon mother-of-pearl. Ang mga pakinhason ginahuman kalabanan sang nagtig-a nga calcium carbonate​​—⁠isa ka bahin sang mineral nga mga asin sang tubig sa dagat. Apang, ang nagaidlak nga katahom sang nacre naghalin sa isa ka sahi sang calcium carbonate nga ginatawag nga aragonite. Sa sulod sang ila balayan, ang pila ka mollusk nagabutang sing tuman kanipis nga kristal nga aragonite nga daw nagasampawanay nga mga tile sang atop. Ini nga mga kristal nagapabanaag sing kasanag, nga nagaresulta sa daw balangaw nga duag sang nagabadlak nga pakinhason. Sa katunayan, ang pila ka espesyi sang bivalve nagagamit sang nacre agod putson ang isa ka higko sa sulod sang ila balayan, subong sang isa ka bilog nga balas. Sa ulihi, pagkatapos maputos sing madamol nga nacre ining masambol nga balas, mangin isa ini ka matahom kag hamili nga perlas.

Ang Pinasahi nga Bahin sang Mollusk

Ginpaulihi ko bilang paghinakop ang ginakabig sang iban nga labing makatilingala nga bahin sang mollusk​—⁠ang mantle, isa ka organo nga masapwan sa tanan nga mollusk. Amo ini ang pinasahi, naibabaw nga bahin sang mollusk nga responsable sa paghimo sing bag-o nga balayan. Ang Shells​​—⁠Treasures of the Sea nagsiling: “Ang mollusk may natunaw nga [calcium carbonate] sa dugo sini kag ginapaguwa ini sa daw tubo nga mga buho-buho sa mantle, . . . sa nagatubo nga punta sang balayan.” Nagapaguwa man ang mollusk sing isa ka protina nga nagahimo sa calcium nga magtig-a sa tubig.

Sa amo man nga tion, ang mga selula nga nagapatubas sing kolor nga yara sa mantle nagabutang sing madamo matahom nga mga duag kag mga desinyo sa sining mga hiyas samtang nagadaku ini. Ang mga malacologist​—⁠mga sientipiko nga nagatuon sa mga mollusk​—⁠natingala sa mga duag kag mga desinyo sang balayan. Ang duag kag desinyo daw wala sing importante nga papel agod makilala sang mga mollusk ang isa kag isa. Kag ining mga duag wala pirme nagahimo nga mangin indi hilmunon ang mollusk sa kinaugali. Apang ang madamo nga pagkananuhaytuhay sang duag, desinyo, kag korte sa mga balayan sang mga mollusk pat-od gid nga amo ang nagabihag sa aton!

Gani sa masunod nga tion nga maglakat ka sa balasbalason nga hunasan kag magpulot sang nagaidlak nga pakinhason, dumduma ining mga katunayan. Kinaandan man ini nga bivalve ukon isa ka matahom nga daw nagabalulon nga gastropod, mahimo nga nagauyat ka sing isa ka hiyas​—⁠ang puluy-an anay sang isa ka mahumok sing lawas nga diutay nga tinuga nga nakilal-an subong mollusk.

[Footnote]

[Blurb sa pahina 28]

Ang mga gastropod bilog ang balayan, samtang ang mga bivalve mapihak ang balayan

[Retrato sa pahina 27]

ROOT MUREX

[Retrato sa pahina 27]

ROYAL MUREX

[Retrato sa pahina 27]

NAGANGIRIT NGA BILIKAN

[Retrato sa pahina 28]

SIGAY

[Retrato sa pahina 28]

CONE SHELL

[Retrato sa pahina 28]

OLIVE SHELL

[Retrato sa pahina 28]

SUSO

[Retrato sa pahina 28]

LAGANG

[Retrato sa pahina 28]

SIKAD-SIKAD

[Retrato sa pahina 28]

TIPAY

[Retrato sa pahina 28]

PLEUROPLOCA PRINCEPS

[Retrato sa pahina 28]

BULUBITUON

[Retrato sa pahina 28]

TOROTOT

[Retrato sa pahina 28]

BATAD

[Retrato sa pahina 29]

PUNAW

[Retrato sa pahina 29]

SCALLOP